Aleksander Pilc, pionier badań w dziedzinie wybuchowości i bezpieczeństwa technicznego w polskim przemyśle chemicznym, a zarazem utalentowany technolog- wynalazca i praktyk. Zapisał się w pamięci starszego pokolenia polskich chemików jako twórca i racjonalizator wielu przemysłowych procedur technologicznych.
Aleksander Pilc urodził się w Częstochowie 20 stycznia 1900 r. jako syn Romana Pilca i Apolonii z domu Wagner, w rodzinie mieszczańskiej pochodzącej z ziemi sudeckiej. Młody Aleksander po ukończeniu w 1919 r. gimnazjum realnego im. Henryka Sienkiewicza w Częstochowie, w okresie wojny polsko- bolszewickiej. Służył jako saper w baonie mostowym w twierdzy w Modlinie. Po zwolnieniu ze służby wojskowej wstępuje na Wydział Chemii Politechniki Warszawskiej. Pracę dyplomową wykonuje z dziedziny chemii fizycznej pod kierunkiem profesora W. Świętosławskiego i w listopadzie 1925 r., po złożeniu egzaminu z wynikiem bardzo dobrym uzyskuje Radę Wydziału Chemii dyplom inżyniera chemika. Praca jego wykonana niemal samodzielnie tak spodobała się profesorowi Świetosławskiemu, że zaproponował mu jeszcze przed ukończeniem studiów, w maju 1925 r. asystenturę w Zakładzie Chemii Fizycznej. Po uzyskaniu dyplomu zostaje na stanowisku starszego asystenta w tym zakładzie do końca 1927 r. W okresie stażu asystenckiego odbywa jednoroczną służbę w Szkole Podchorążych saperów w Modlinie uzyskując stopień podchorążego, a w kilka lat później podporucznika rezerwy. Praca dyplomowa inż. Pilca dotycząca syntezy pochodnych naftochinonochloroimin i naftochinonocholorodwuimin. Po przeprowadzeniu dalszych badań przez F. Kraczkiewicza staje się przedmiotem wspólnej z Świętosławskim publikacji zamieszczonej w Rocznikach Chemii a także w biuletynie międzynarodowym P.A.U.
Na początku 1928 r. inż. Piltz podejmuje pracę w fabryce azot w Jaworznie, uruchomionej z inicjatywy prof. Ignacego Mościckiego tuż po I wojnie światowej. W ciągu dwu i pół letniej pracy w „azocie” początkowo jako organizator laboratorium badawczego a następnie kierownik Działu Pieców Elektrycznych, Piltz daje się poznać jako utalentowany, pełen inicjatyw inżynier. Wprowadza kilka usprawnień wyjaśniających przyczyny strat produkcyjnych, proponuje nowe rozwiązania konstrukcyjne aparatury do otrzymania cyjanku sodu a także ulepszenia w dziale w pieców elektrycznych do syntezy cyjanowodoru. W 1929 r. w Jaworznie wstępuje a związek małżeński z Łucją z Kulińskich; z tego związku przychodzą na świat dwie córki, Zofia (1930) i Ewa (1936).Na początku maja 1930 r. inżynier podejmuje pracę w będącej w fazie budowy i rozruchu Wytwórni Węgla Aktywnego w Skarżysku-Kamiennej. Początkowo pracuje przy montażu a następnie obejmuje kierownictwo laboratorium badawczego i ruchowego. W ciągu dziewięciu lat pracy w tych zakładach, związanej z obronnością kraju dokonuje szereg usprawnień technicznych i doprowadza do uruchomienia kilku nowych technologii: produkcji fosgenu, wysokoprocentowego tlenu węgla, chlorku etylu (metodą ciągłą), bezwodnika octowego, etyloaniliny (metodą ciągłą, ciśnieniową), dietylodifenylomocznika, węgli aktywnych i odbarwiających z odpadów produkcyjnych. Zgłasza też też trzy zastrzeżenia patentowe w trybie tajnym. Za swą pracę zostaje dwukrotnie odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1932 i 1935). Na cztery miesiące przed wybuchem II wojny światowej inż. Piltz obejmuje stanowisko kierownika laboratorium badawczego w Zakładach Chemicznych „Grodzisk” W Grodzisku Mazowieckim.Po wkroczeniu wojska niemieckiego do Polski inż. Piltz traci pracę w Grodzisku. Na początku listopada zostaje aresztowany i jako zakładnik przebywa w więzieniu do końca 1939 r. Zwolniony dzięki staraniom rodziny, od lutego 1940 r. zaczyna pracę w małej prywatnej firmie WU-BE (od nazwiska właścicielki Wandy Wigury- Butkowskiej) mieszkającej w Warszawie przy ulicy Okopowej. W tym czasie przy wystawianiu nowych dowodów osobistych zmienia pisownię swojego na fonetyczną polską. W wytwórni WU-BE inż. Pilc pracuje aż do sierpnia 1944 r. odpracowuje i wydrąża metody otrzymywania krochmalu z odpadkowych ziemniaków a także otrzymywania sody oczyszczonej metodą półsuchą. Po Powstaniu Warszawskim zostaje wywieziony do obozu pracy w Roztocku skąd powraca do Warszawy w początku czerwca 1945 r. i podejmuje pracę w Centralnym Zakładzie Przemysłu Chemicznego na stanowisku kierownika Działu Planowania i Organizacji. Jego pasją była jednak praca badawcza. W związku z przeniesieniem siedziby CZPChem do Gliwic, prof. Marian Świderek, dyrektor Instytutu Przemysłu Chemicznego w Warszawie angażuje w lipcu 1946 r. inż. Pilca doświadczonego technologa, początkowo jako kierownika pracowni, a po otworzeniu Głównego Instytutu Chemii Przemysłowej, na stanowisku kierownika Działu Produkcji Doświadczalnej w tym Instytucie. W wyniku kolejnej reorganizacji ośrodka badawczego na Żoliborzu od 1952 r. inż. Pilc zostaje kierownikiem Zakładu Technologicznego w Instytucie Chemii Ogólnej. Z żoliborskim instytutem (dziś Instytutem Chemii Przemysłowej im. Prof. I. Mościckiego) wiąże się na lat trzydzieści – na lata te przypada rozkwit jego twórczej działalności badawczej i wdrożeniowej. Już w 1954 r. dzięki swym osiągnięciom badawczym inż. Pilc na podstawie decyzji Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla pracowników nauki uzyskuje nominację na stanowisko profesora.W latach 1946 – 1965 prof. Aleksander Pilc jest inicjatorem i kierownikiem prac badawczych i ruchowych w ponad 20 wprowadzonych do praktyki procesów technologicznych, takich jak syntezy chlorku etylu, chlorku etylenu, etylenu z etanolu, nowej syntezy bezwodnika octowego, etyloaniliny, eteru difenylowego, melaminy (w skali 4500 ton/rok w Z.A. Kędzierzyn), acetonu, etyloamin, chlorku metylu i chlorku metylenu, glikolu etylenowego, eteru difenylowego i kilku innych. W większości były to procesy o niewielkiej skali produkcyjnej, odpowiadające ówczesnym potrzebom gospodarki krajowej, jednak wiele z nich miało elementy nowości i na 14 z nich prof. Pilc wraz ze współpracownikami uzyskał patenty krajowe (nr 34566 (1946), 34498 (1948), 34749 (1948), 34499 (1949), 34546 (1950), 34955 (1951), 38208 (1954), 38225 (1954), 38579 (1955), 43447 (1959), 343648 (1959), 45374 (1959), 49554 (1963), 49813 (1963)).Stała współpraca z zakładami chemicznymi w kraju: Z.A. w Tarnowie (Mościcach), Z.A. Kędzierzyn, Z.Ch. Bydgoszcz, ZPO Rokita w Brzegu Dolnym, Z.Ch. Dwory w Oświęcimiu, Z.Ch. Boruta w Zgierzu i szeregiem mniejszych fabryk chemicznych kieruje w coraz większym stopniu uwagę i zainteresowania prof. Pilca na problematykę bezpieczeństwa technicznego procesów technologicznych i zapobiegania często zdarzającym się w przemyśle chemicznym wybuchów. Jako znakomity praktyk przemysłowy jest jednocześnie stale powoływany przez resort chemii i kierownictwa zakładów na eksperta dla wyjaśnienia przyczyn zaistniałych wypadków. Jego zainteresowania i wiedza fizykochemiczna, dociekliwość i inwencja są w tym bardzo pomocne, stopniowo staje się najwybitniejszym w kraju specjalistą i pionierem badań w dziedzinie wybuchowości. O ile jego prace technologiczne i wdrożeniowe kończyły się zazwyczaj poufnymi sprawozdaniami, czasem patentami, to w dziedzinie bezpieczeństwa technicznego i wybuchowości ma większą swobodę i duże możliwości publikowania swych prac. W latach 1946 – 1979 A. Pilc ogłasza głównie na łamach Przemysłu Chemicznego, w większości samodzielnie, aż 42 publikacje z rac oryginalnych a także artykuły przeglądowe. Dwa pierwsze artykuły związane z jego pracą w CZPChem dotyczą problematyki płac i wynagradzania robotników2). Siedem przyczynków ogłoszonych ze współautorami w latach 1950 – 1967 dotyczy procesów technologicznych: otrzymywania eteru difenylowego, otrzymywania melaminy, otrzymywania N-metyloaniny, opracowania katalizatora do syntezy acetonu, odwadniania kwasu maleinowego do bezwodnika, katalitycznego otrzymywania N-etyloaniliny w fazie gazowej i otrzymywania etylenodiaminy oraz jej pochodnych3). W roku 1963, w numerze jubileuszowym Przemysłu Chemicznego wydanym z okazji 35. rocznicy otwarcia na Żoliborzu siedziby Chemicznego Instytutu Badawczego, zamieszcza prof. Pilc wspólny ze Z. Leszczyńskim artykuł przeglądowy o pracach Zakładu Technologicznego Instytutu Chemii Ogólnej4). Od tego momentu prof. Pilc przekazuje stopniowo tematykę technologiczną w ręce swych współpracowników.Po roku 1965 prof. Pilc obejmuje w pionie badawczym Instytutu Chemii Ogólnej kierownictwo Zakładu Reakcji Chemogenicznych i z niewielkim zespołem poświęca się wyłącznie badaniom związanym w wybuchowością i bezpieczeństwem technicznym. Już po przekroczeniu w 1970 r. wieku emerytalnego i reorganizacji związanej z utworzeniem Instytutu Chemii Przemysłowej pracuje nadal jeszcze przez pięć lat w pracowni, której kierownictwo przejęła jego najbliższa współpracownica Irena Zaborowska. Służy swą radą i bogatym doświadczeniem zarówno dawnym współpracownikom jak i zgłaszającym się doń przedstawicielom przemysłu.Ponad trzydzieści artykułów i przyczynków naukowych opublikowanych przez prof. Pilca w latach 1950 – 1979 dotyczy problematyki wybuchowości, wiele z nich zachowało swą wartość do dnia dzisiejszego. Obecne światowe trendy troski o bezpieczeństwo pracowników zatrudnionych w przemyśle chemicznym i ochrony środowiska naturalnego wokół zakładów przemysłowych, szczególnie chemicznych, świadczą dobitnie o trafności ego decyzji podjęcia w kraju tej tematyki już w latach pięćdziesiątych. Pierwsze trzy artykuły Pilca związane z tą dziedziną dotyczą tlenku etylenu i oznaczania w powietrzu pyłów i ołowiu5). Zagadnienia bezpieczeństwa pracy w przemyśle chemicznym przedstawił w obszernym rozdziale Chemia i Technika6). Z tego zakresu prowadził też wykłady na kursach na poziomie średnim i wyższym, w tym również na Politechnice Warszawskiej. Od 1955 do 1966 r. publikuje na łamach czasopisma Przemysł Chemiczny cykl jedenastu artykułów pod wspólnym tytułem „Niebezpieczeństwo wybuchów palnych par i gazów w powietrzu”7). W cyklu tym kolejno omawia: (I) – zapobieganie wybuchom przez rozcieńczenie mieszaniny palnych par i gazów dodatkiem gazu obojętnego podając praktyczne wzory dla praktyki, (II) – definicję i terminologię z dziedziny wybuchowości, (III) – przybliżoną relację między temperaturą zapłonienia mieszaniny gazów a teoretycznie osiągalną temperaturą spalania tych gazów, (IV) – wpływ różnych czynników na wyznaczone eksperymentalnie wartości liczbowe dolnych granic wybuchowości dla różnych substancji i przybliżone metody obliczeniowe, (V) – dokładniejsze metody rachunkowe wyznaczania dolnych granic wybuchowości w oparciu o dane termodynamiczne w zestawieniu z eksperymentalnie wyznaczonymi. W kolejnych trzech artykułach zajmuje się: (VI) i (VIII) kinetyką spalania zachodzącego samoczynnie pod ciśnieniem atmosferycznym, (VII) wprowadza pojecie zredukowanej szybkości spalania. Następne dwa przyczynki naukowe z tego cyklu ogłoszone wspólnie z J. Strzeleckim (IX) i S. Kurowskim (X) o charakterze eksperymentalnym dotyczą opracowania oryginalnych metodyk i konstrukcji aparatury do pomiaru „rzeczywistej” temperatury spalania mieszaniny o stężeniu granicznym i do oznaczania temperatury zapłonienia stanowiącej według prof. Pilca miarę energii aktywacji reakcji zachodzących w procesie spalania. W ostatnim (XI) artykule z tego cyklu, ogłoszonym w dwóch częściach autor podaje metody obliczania parametrów wybuchowości w oparciu o teoretyczne rozważania, w szczególności obliczanie dolnych granic wybuchowości mieszanin gazowych w oparciu o eksperymentalnie wyznaczane wartości maksymalnej bezpiecznej szczeliny (MEBS).O ile pierwsze prace prof. Pilca z wybuchowość w większości miały charakter teoretyczny i były oparte na danych z literatury technicznej, to późniejsze, dzięki finansowaniu tej tematyki przez odpowiednie departamenty Ministerstwa Przemysłu Chemicznego opierają się już na własnym materiale eksperymentalnym. Przy współudziale zdolnych inżynierów i techników powstają oryginalne konstrukcje aparatów wahadłowych termostatowanych do wyznaczania dolnej granicy wybuchowości, MBS, urządzenia dozujące i do sporządzania mieszanek palnych par i gazów. Podejmowane są trudne tematy wyznaczania dolnej i górnej granicy wybuchowości dla mieszanek węglowodorów zawierających chlor, czy wodoru z tlenkiem i podtlenkiem azotu8). Zostaje nawiązana też współpraca z placówkami badawczymi w NRD (Wyższą Szkołą Górniczą we Freibergu w Saksonii) i w CSSR, a w kraju z doświadczalną kopalnią „Barbara”. W latach 1971 – 1974 Pilc i współpracownicy publikują trzy przyczynki z badań wyjaśniających przyczyny samozapłonów olejów w sprężarkach, gazów odlotowych z instalacji mocznika i disiarczku węgla9). Dorobek naukowy swego zespołu przedstawił zaś prof. Pilc będąc już na emeryturze w specjalnym wydawnictwie Ministerstwa Przemysłu Chemicznego10).
W 1979 r. na prośbę ówczesnego redaktora Przemysłu Chemicznego, prof. Pilc pisze dwa artykuły: „o relacjach między dolną granica wybuchowości, MEBS i wartością opałową palnych par i gazów” i „o współzależności różnych parametrów wybuchowości na przykładzie mieszanek dwusiarczku węgla z pentanem”, które ukazują się drukiem11). Pisze jeszcze dwa następne artykuły, jeden z nich przesyła do redakcji na przełomie lat 1979/1980, jednak jego stan zdrowia i bieg wydarzeń w kraju spowodowały, że prace te nie ukazały się w druku. W dorobku naukowym profesora Pilca szczególną wartość zachowały prace pozwalające na oszacowanie parametrów wybuchowości dla mieszanin substancji, dla których brak jest danych doświadczalnych. Po wojnie profesor Pilc był dwukrotnie laureatem Nagród Państwowych za działalność naukową i techniczną: indywidualnej II stopnia i zespołowej III stopnia. Został uhonorowany Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi i wielu innymi oznaczeniami.Profesor Aleksander Pilc ponad 50 lat służył swą wiedzą i doświadczeniem polskiemu przemysłowi chemicznemu, był rzecznikiem ruchu wynalazczego i racjonalizatorskiego wielce cenionym w stowarzyszeniach naukowo-technicznych. Był człowiekiem życzliwym o dużym uroku osobistym. Stroniąc od polityki był zawsze chętnym do współpracy i chętnie służył radą i pomocą młodszym kolegom. Był wieloletnim członkiem rad naukowych instytutu i rady technicznej odpowiedzialnej za bezpieczną organizację prac badawczych, szczególnie w skalach większych od laboratoryjnej. Zmarł po dłuższej chorobie dnia 16 lipca 1983 roku i został pochowany na Cmentarzu Wawrzyszewskim. Wspomnienie o Nim ukazało się w 1983 roku w czasopiśmie, na łamach którego tak często gościł jako Autor.Szczególne podziękowania składam córce Profesora pani Zofii Grzelczyk za pomoc w zebraniu materiałów do artykułu.prof. Kazimierz ZięborakLITERATURA1. W. Świętosławski, A. Piltz, F. Kraczkiewicz, Roczn. Chem. 1931, 11, 40-48; Bull. Intern. Acad. Polon. 1931, No 2A, 148-151.2. A. Pilc, Przem. Chem. 1945-46, 25; ibid 1947, 175.3. A. Pilc, L. Rybacki, H. Osmólski, Przem. Chem. 1950, 194; A. Pilc, S. Domanusowa, ibid, 1952, 256; A. Pilc, L. Rybacki, ibid, 1952, 256; E. Treszczanowicz, A. Pilc i in., ibid 1955, 33; J. Kubica, L, Rybacki, Z. Leszcyński, A. Pilc, ibid 1962, 41, 458; Z. Leszczyński, S. Kurowski, I. Zaborowska, A. Pilc, ibid, 1965, 44, 202; Z. Leszczyński, J. Kubica, A. Pilc, W. Bacia, ibid, 1967, 46, 210.4. A. Pilc, Z. Leszyński, Przem. Chem. 1963, 42, 693.5. A. Pilc, A. Ostrzycki, Bezpieczeństwo i Higiena Pracy 1950, 4, 4; A. Pilc, ibid, 1951, 5, 14; A. Pilc, O. Kirkor, ibid, 1952, 6, 220.6. A. Pilc, Chemia i Technika, tom V, PWT, Warszawa 1950, S. 742-784.7. A. Pilc, (I) Przem. Chem. 1955, 20; (II) ibid, 1955, 357; (III) ibid, 1955, 350; (IV) ibid, 1956, 433; (V) ibid, 1957, 591; (VI) ibid, 1958, 37; (VII) ibid, 1960, 39, 177; z M. Przetakiewiczem (VIII) ibid, 1960, 39, 452; z J. Strzeleckim (IX) ibid 1962, 41, 243; z S. Kurowskim (X) ibid, 1962, 41, 324; (XI) ibid, 1966, 45, 509, 544.8. A. Pilc, J. Strzelecki, Przem. Chem. 1968, 47, 151; z J. Kubicą, H. Dobrowolskim, W. Weigtem, ibid, 1968, 47, 218, 299; z H. Czyżewską, ibid, 1968, 47, 421; z H. Czyżewską, I. Zaborowską, S. Kurowskim, ibid, 1968, 47, 550; z S. Kurowskim, ibid, 1968, 47, 696.9. A. Pilc, M. Zdanowski, Archiwum Procesów Spalania 1971, 2, 65; z I. Zaborowską, H. Czyżewską, B. Nisenholc, ibid, 1971, 2, 329; L. Starski, I. Zaborowska, A. Pilc, ibid, 1974, 5, 91.10. A. Pilc, I. Zaborowska, Ochrona Przeciwpożarowa w Przemyśle Chemicznym 1971, Nr 3, 1; z I. Zaborowską, L. Starskim, Z. Wietewską, ibid, 1972, Nr 2, 1.11. A. Pilc, Przem. Chem. 1979, 58, 476, 527.Źródło: http://www.absolwenci.sieniu.czest.pl/index.php...Foto: http://stronyrodzinne.prv.pl/piltz/piltz.html
