Kopalnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim. Częśc1

 Kopalnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim. Częśc1

I. KOPALNIE RUD ŻELAZA W OKOLICY CZESTOCHOWY W XX W.1                                                                        W Zagłębiu Częstochowskim udokumentowano 27 złóż, o łącznych zasobach rud żelaza 426 mln t (w przeliczeniu na żelazo 128 mln t). Obszar ten ma podłużny kształt długości około 130 km i szerokości od 2 do 15 km a jego powierzchnia wynosi około 1200 km². Częstochowski Obszar Rudonośny(Częstochowskie Zagłębie Rudonośne lub Częstochowski Okręg Rudny) – to złoża rud żelaza ciągnące się od Zawiercia po Wieluń, które powstały w środkowym okresie ery mezozoicznej (jura środkowa, dogger)

Złoża rudy żelaza na Częstochowskim Obszarze Rudonośnym występują wzdłuż zachodniego stoku pasma Jury. Od zachodu warstwy rudonośne wynurzają się bezpośrednio na powierzchnię, a w stronę wschodu zanurzają się pod utwory wapienne. Głównym i podstawowym sposobem wykorzystywania rud było wytapianie z nich żelaza.

Ruda występuje pod dwoma postaciami: jako sferosyderyt (owalne konkrecje o średnicy ok. 0,15 m, zawartość żelaza do 41% Fe) i ruda pokładowa – główne bogactwo częstochowskich złóż, o średniej grubości 0,15-0,35 m i zawartości 28-33% Fe. Substancją rudną w obu przypadkach jest węglan żelaza FeCO3, wymieszany z minerałami ilastymi oraz węglanami wapnia, magnezu i kwarcu.

Serię rudonośną dzieli się na trzy poziomy:

Najwyżej zalegający poziom stropowy, składający się najczęściej z dwóch pokładów o grubości do 15 cm.

Na głębokości 30-50 metrów poniżej poziomu stropowego występuje poziom środkowy. Charakteryzuje się on zmienną miąższością, zwykle wyróżnia się w nim 3 warstwy rudy.

Na głębokości 75 m pod poziomem środkowym zalega pokład spągowy, najważniejszy pod względem górniczym. Składa się z kilku warstw o grubości dochodzącej do 0,4 m. Poszczególne warstwy mieszczą się zwykle w furcie 1,2 m.

II. ZARYS HISTORII KOPALNICTWA RUD ŻELAZA W REGIONIE CZĘSTOCHOWSKIM

3 maja 1377 (XIV) nadanie braciom Jaśkowi i Niczkowi kuźnicy żelaza koło Częstochowy-Sabinowa przez księcia opolskiego Władysława

XV powstawanie kuźnic dymarskich - w częstochowskim zagłębiu rudonośnym było czynnych 29 kuźnic dymarskich z produkcją roczną około 520–780 ton wyrobów kuźniczych.

1610–1615 wybudowanie w Pankach pierwszego zakładu wielkopiecowego (2 wielkie piece typu włoskiego z inicjatywy starosty krzepickiego i olsztyńskiego, marszałka koronnego Mikołaja Wolskiego.

1772-1918 – rabunkowa eksploatacja zakładów i złóż rudy żelaznej przez zaborców

XIX i XX dzięki inicjatywie Bernarda Hantkego, który w roku 1882 założył Towarzystwo B. Hantke w Warszawie i przyczynił się do budowy huty Częstochowa, przystąpiono do wykupywania i wydzierżawiania pól oraz intensywnych prac poszukiwawczych. Okazało się, że w okolicach Częstochowy występowały najbogatsze złoża rudy żelaza w ówczesnym Królestwie Polskim (czynnych było 21 kopalń)

Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego na Częstochowskim Obszarze Rudonośnym wydobyto 80% ogółu rud żelaza w Polsce.

Wybuch II wojny światowej w 1939 roku zaprzepaścił wszystkie nadzieje związane z tą dziedziną gospodarki.

Po II wojnie światowej w 1951 roku zaszły na powierzchni i w podziemiach kopalń zasadnicze zmiany, które przyczyniły się do wydajniejszej, bezpieczniejszej i lżejszej pracy.

Powstało Przedsiębiorstwo Geologiczno-Wiertnicze zajmujące się pracami związanymi z poszukiwaniem i badaniem rud żelaza. Biuro Projektów zajmowało się zagadnieniami technicznymi i opracowywało modele kopalń. Przedsiębiorstwo Budowa Kopalń wykonywało roboty montażowe i budowlane, takie jak: zgłębianie szybów w obudowie murowanej lub betonowej, budowanie dużych komór pomp, składów na materiały wybuchowe, zajezdni, hali kompresorów, budynku maszyn wyciągowych, nadszybi, wież wyciągowych, warsztatów, magazynów oraz obiektów socjalnych, jak: łaźni, szatni itp.

W latach powojennych wybudowanych zostało 20 nowoczesnych kopalń i pięć zakładów przeróbczych rud żelaza, w których roczne wydobycie dochodziło do 200–250 tys. ton rudy

Na przestrzeni XX wieku eksploatację rud żelaza prowadzono w 7 rejonach: Żarki – Osiny, Jastrząb – Osiny, Bargły – Poczesna – Brzeziny, Konopiska – Łaziec – Dźbów, Gnaszyn – Wyrazów, Wręczyca, Truskolasy – Panki. Czynnych w nich było w różnych okresach 68 kopalń

Od 1966 przemysł górnictwa rud ulega likwidacji.

Kolejno zamyka się poszczególne kopalnie, (jako pierwszą zlikwidowano w 1970 roku kopalnię Rudniki w Rudnikach koło Zawiercia), aż do ostatniej Wręczycy, zatopionej w pierwszej połowie 1982 roku.

W grudniu 1980 roku na terenie kopalni Szczekaczka w Brzezinach udostępniono do zwiedzania Muzeum Rud Żelaza im. Stanisława Staszica w Brzezinach Wielkich. Była to jedyna kopalnia tego typu w Polsce. Od 1989 r. Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie funkcjonuje w parku im. Stanisława Staszica w Częstochowie.

III. HUTY I SPÓŁKI WYDOBYWCZE W XX W. NA TERENIE ZAGŁĘBIA CZĘSTOCHOWSKIEGO

1. HUTY:

Huta w Blachowni - powstała w l. 1835–1837, z inicjatywy Banku Polskiego

Huta w Zawierciu – powstała w l. 1897 – 1900, dzięki Towarzystwa Akcyjnemu Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza,

Huta w Częstochowie - założona w l. 1896–1902 przez Towarzystwo Zakładów Metalowych „Bernard Hantke”

2. SPÓŁKI WYDOBYWCZE:

firma „Modrzejów-Hantke”

firmy „Wspólnota Interesów”

Huta ,,Bankowa” z Dąbrowy Górniczej

„Zakłady Górniczo-Hutnicze S.A.” w Konopiskach (otwierane w latach 1899-1934)

„Zakłady Górniczo-Hutnicze S.A.” w Częstochowie (otwierane w latach 1918-1939)

Kopalnie uruchomione przez Niemców po 1939 roku („Aleksander IV” w Sobuczynie, „Karol” w Dźbowie, „Paweł V” w Gnaszynie Górnym, „Żarki II” w Ostrowie).

3. KOPALNIANA KOLEJ WĄSKOTOROWA

IV. KOPALNIE DZIAŁAJĄCE W REGIONIE CZĘSTOCHOWSKIM Monografia kopalń rudy żelaza czynnych w XX w. do chwili zakończenia wydobycia (30.06.1982), powstała w oparciu o nieliczne dokumenty (mapy górnicze, zestawienia i sprawozdania, osobiste notatki) oraz informacje uzyskane od ludzi, którzy pracowali w tych kopalniach, lub ich rodzin i znajomych. Do opisu kopalń wzięto pod uwagę takie dane jak: lokalizacja, okres eksploatacji, rodzaje i głębokość szybów, wielkość przypływu wody, ilość zatrudnionych ludzi, ilość wydobytej rudy.

A.KOPALNIE NIEGDYŚ CZYNNE W OKOLICACH ZAWIERCIA I WŁODOWIC:

1. ,,Artur” koło Blanowic – kopalnia położona w Łośnicach ok. 1 km na płn.-wsch. od huty ,,Zawiercie”, czynna od 1900 r. do 1938 r., rudę wydobywano odkrywkowo do 6 m głębokości, a do 25 m – budując liczne szybiki w odstępach 30 – 40 m. Ruda o bardzo wysokiej zawartości żelaza do 45% Fe (w 1937 r. wydobycie wynosiło 11 561 t, a w 1938 – 19 171 t)

2. ,,Henryk” – położona koło wsi Rudniki, około 4.5 km na płn. od huty ,,Zawiercie”, czynna od 1922 r. do 1924 r. (nastąpił duży przypływ wody). Głębokość kopalni dochodziła do 41,5 m, wybudowano 2 szyby wydobywcze, szyb wętylacyjny, szyb wodny i szereg chodników.

3. ,,Jan” – położona w pobliżu Włodowic, na płn. od Zawiercia. Uruchomiona w 1937 r., działała do 1951 r. Zajmowała rozległy teren, w skład którego wchodziły pola górnicze: Magdalena, Mars, Kamilla. Początkowo wydobywano rudę w licznych odkrywkach (9 odkrywek), od 1938 r. stosując system wieloszybikowy i budując upadowe (3). Upadowe miały wymiary 1.5 x 2.0 m i były obudowane drewnem. Rudę przewożono ciągnikami do huty ,,Zawiercie”, skałę płonną w wozach dołowych na hałdę. Przypływ wody zależał od opadów (0.1 m 3/min.) Załoga kopalni liczyła 200 – 240 górników, kierownictwo 14 – 16 osób. Budynki na powierzchni były prowizoryczne: biuro z izbą zborną, kuźnia, stolarnia i magazyn materiałów wybuchowych (800kg amonitu). Zasoby kopalni wynosiły około 290 000 t, z czego wydobyto 230 000 t.

4. ,,Rudniki” – powstała we wsi Rudniki kolo Zawiercia. W 1949 r. wybudowano szyby i w 1950 r. rozpoczęto wydobycie, które kontynuowano do 1969 r., natomiast w 1970 r. kopalnia uległa likwidacji. Budynki nadszybia i wieży wyciągowej były drewniane. Kopalnia posiadała 3 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: szyb wydobywczy o wymiarach 3.60 x 1.70 m i głębokości 45.5 m; szyb wodno-wentylacyjny (2.60 x 2.0 i głębokości 50.8 m) oraz szyb wentylacyjny (2.50 x 2.0 i głębokości 36 m oddalony o 500 m na zach. od szybu głównego).

Początkowo w szybie wyciągowym zainstalowany był kołowrót elektryczny o mocy 26 kW, a od 1960 r. maszyna wyciągowa dwubębnowa produkcji węgierskiej, która wyciągała 2 klatki mieszczące po 1 wozie o pojemności 0.5 m3. Przy szybie wodno-wentylacyjnym wodę o przypływie 2.75 m3/min. pompowano pompami typu KR-02. Chodniki miały stalową obudowę typu ŁP, transport odbywał się po torach o szer. 600 mm za pomocą lokomotywy LD-10 (załadunek rudy ręczny). Po 1960 r. kruszenie rudy i załadunek były mechaniczne. Surową rudę w kolebach przewożono do Huty ,,Zawiercie”. Zasoby kopalni wynosiły 1 622 000 t, z czego wyeksploatowano 825 843 t. Największe zatrudnienie 477 osób było w 1957 r. (średnio pracowało 400 górników).

B. KOPALNIE POŁOŻONE W OKOLICACH ŻAREK

W północnej części Częstochowskiego Obszaru Rudonośnego o powierzchni 4 km2 w l. 1936-75 eksploatowano rudę w kopalniach ,,Żarki”:

5. „Żarki I” –pracowała w l. 1936-1945. Została uruchomiona przez firmę Wspólnota Interesów, jako kopalnia wieloszybikowa (10 szybików), wydobywająca z głębokości 15 m rudę koloru wiśniowego. Urobek wyciągano w wozach dołowych kołowrotem parowym (od 1941 r. napęd elektryczny), stosowano przewóz ręczny także na hałdę. W 1940 r. pogłębiono 3 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: wydobywczy 3.0 x 1.8 m do głębokości 30.6 m; wodno-wentylacyjny 2.0 x 1.8 m do głębokości 31.9 m i wentylacyjny 2.0 x 2.0 m do głębokości 30.0 m. Przypływ wody wynosił 1.2-2.0 m3/min. Zatrudnienie – 280 osób. Zasoby kopalni 300 000 t, z czego wydobyto w ciągu 8 lat 284 000 t. W styczniu 1945 r. kopalnię zatopiono.

6. „Żarki II” – działała w l. 1942-1951. Powstała w odległości ok. 900 m na płn. od kopalni ,,Żarki I w 1942 r. Wybudowano wówczas 3 szyby o obudowie drewnianej: wydobywczy 2.7 x 1.4 m o gł. 40.6 m; wodno-wentylacyjny 2.5 x 1.4 m o gł. 43 m i wentylacyjny 2.0 x 2.0 m o gł. 40 m. Urobek odstawiano w rynnach, stosując urządzenia napędzane elektrycznie. Przypływ wody 2.0 m3/min. Za trudnienie 220 osób. Zasoby wynoszące 200 000 t wybrano w ilości 87 650 t. Kopalnię zatopiono w styczniu 1945 r. i ponownie uruchomiono w styczniu 1946 r.

7. „Żarki III” – działała w l. 1948-1960. Powstała w odległości 400 m na płn. od kopalni ,,Żarki II”. Wykonano tu 3 szyby o obudowie drewnianej: wydobywczy 3.5 x 1.8 m o gł. 55.20 m; wodno-wentylacyjny 2.5 x 2.0 m o gł. 56.70 m oraz wentylacyjny 2.0 x 1.5 m o gł. 38 m. Urobek wyciągano elektrycznym kołowrotem dwubębnowym, stosowano przewóz ręczny, a w 1957 r. wprowadzono lokomotywy spalinowe. Przypływ wody wynoszący 2-5 m3/min. odpompowywano stosując elektryczne pompy wirnikowe. Zatrudnienie średnie – 315 osób. Zasoby kopalni wynosiły 600 000 t, z czego w ciągu 12 lat wyeksploatowano 339 617 t. Rudę przewożono kolejką do Poraja.

8. „Żarki IV” – działała w l. 1955-1975. Powstała w odległości 1100 m na płn.-wsch. od kopalni ,,Żarki III”. Wybudowano wówczas 2 szyby o obudowie drewnianej: główny 3.9 x 1.93 m o gł. 72.33 m i pomocniczy 3.2 x 1.85 m o gł. 71.93 m. Bardzo trudne były warunki głębienia szybów – przeszkadzały zawodnione piaski i muły. Po dojściu do rudy nastąpił nagły wypływ wody z piaskowca kościeliskiego. Musiano odwodnić szyb i wykonać niezbędne roboty poziome przy szybie. Urobek pozyskano dopiero w 1958 r. Stosowano ścianowy system wybierania rudy (ściany miały szerokość do 100 m), którą odstawiano przenośnikami DTN, następnie transportowano w wozach stalowych o poj. 0.5 m3 ciągniętych przez lokomotywy przewodowe LD-10. W nadszybiu stosowano ręczny obieg wozów, który w 1974 r. zastąpiono obiegiem zautomatyzowanym. Przypływ wody wynosił 9-12.5 m3/min. i był pompowany sześcioma pompami o wydajności 7.5 m3/min. każda. Woda z komory pomp podawana była dwoma otworami o średnicy 500 mm. Zatrudnienie w pierwszym roku pracy kopalni wynosiło 236 osób, a w następnych latach – 400-450. Duże partie złoża wybrane zostały poniżej poziomu podszybia, dzięki wybudowaniu upadowych o nachyleniu 180, co powodowało odwodnienie złoża i udostępnienie go chodnikami prowadzonymi w złożu (obudowa chodników była stalowa ŁP). Po mechanicznym pokruszeniu i odsianiu ruda przewożona była na przeładownię w Poraju.

C. KOPALNIA W OKOLICY WSI OSINY

9. ,,Dębowiec” – najbardziej zawodniona kopalnia na obszarze częstochowskim, działała w l. 1952-1980. Powstała na terenie lasów ok. 2.5 km na płn.-wsch. od wsi Osiny. Odcinki szybu w warstwach wodonośnych wykonano metodą mrożeniową, które po rozmrożeniu bardzo przeciekały. Wykonano szyby o obudowie murowanej okrągłe o średnicy: główny – 5 m i głębokości 89.93 m; pomocniczy i wentylacyjny – 3.5 m i gł. 88.94 m oraz wentylacyjny – 1.6 m. Podszybie i wyrobiska komór ładowni akumulatorów, materiałów wybuchowych wykonane zostały w obudowie murowanej. Występująca tu ruda tworzyła pokłady cienkie (pozabilansowe) o niskiej zawartości Fe, mieszczące się na odległych od siebie polach. Stosowano tu system wybierania ścianowy (ściany o szerokości 60-90 m), obudowę ścian i chodników stalową ŁP-1. Ludzi do przodków dowożono w wagonach osobowych. Urobek transportowano ze ścian przenośnikami DTN, następnie przewożono w wozach o pojemności 1.15 m3 lokomotywami przewodowymi LD-10, LD-22. W nadszybiu stosowano mechaniczny obieg wozów, które wyjeżdżały na powierzchnię stalową wieżą wyciągową (2 klat-ki po 2 wozy). Odstawa skały płonnej odbywała się taśmociągiem na zwały; rudę natomiast odwożono koleją do kruszarni i prażalni w Osinach. Przypływ wody był bardzo duży (15-36 m3/min.), w związku z czym, zainstalowano 3 komory pomp: komora przy szybie głównym – 6 pomp o wydajności po 7.5 m3/ min. każda; komora przy szybie pomocniczym – 6 pomp o wydajności po 7.5 m3/ min. każda oraz komora w polu A – 14 pomp (typu OS-250/3) po 7.5 m3/ min. każda. Na powierzchnię wodę pompowano 3 rurociągami o średnicy 485 mm do przepompowni, z której dalej tłoczono wodę rurociągiem o długości 1.5 km i przekroju 800 mm, a następnie odkrytym rowem do zbiornika w sąsiedztwie Olsztyna.

W kopalni ,,Dębowiec” pracowało od 173 do 990 osób (1967). W ciągu 21 lat wyeksploatowano 2 175 622 t rudy.

D. KOPALNIE W REJONIE WSI JASTRZĄB, KAMIENICA POLSKA, OSINY, POCZESNA

10. ,,Józef” (stary) – działała na gruntach wsi Jastrząb w l. 1903-1918 jako kopalnia wieloszybikowa (200 szybików). Rudę eksploatowano wzdłuż rzeczki Czarka na dł. 1 km i szer.300-400 m. Pokład miał grubość 30 cm i zawartość Fe 34 %; urobek przewożono kolejką do Poraja, następnie po przeładunku koleją normalnotorową do Huty ,,Katarzyna” w Sosnowcu. Transport na dole i na powierzchni odbywał się w wiadrach po smyczach, a wyciąganie urobku kołowrotem ręcznym. W ciągu 16 lat wyeksploatowano ok. 333350 000 t rudy.

11. „Józef” – działała w l. 1945-1949 w odległości 400 m na płn.-zach. od kopalni ,,Piotr IV”. Wydrążono tu szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny dwuklapkowy o wymiarach 2,8 x 2,0 m i gł. 27,5 m i szyb wodno-wentylacyjny – 2,9 x 1,8 m i gł. 29 m. Zastosowano system wybierania rudy filarowo-ubierkowy, drewnianą obudowę chodników i filarów, ręczny przewóz, elektryczne pompy do pompowania wody (przypływ wody 3 m3/min.) w styczniu 1945 r. kopalnię zatopiono, ale w kwietniu już ją odpompowano. Kopalnia zatrudniała 150 ludzi.

12. ,,Piotr” – kopalnia wieloszybikowa działała w l. 1916-1918 (rudę wybierano tu już w roku 1909) po obydwu stronach rzeki Czarki.

13. „Piotr I”

14. „Piotr II” – istniała w l. 1934-1941 nad rzeką Czarką na końcu wsi Jastrząb jako kopalnia firmy ,,Hantke”. Wydrążono tu 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy o głębokości 25 m i szyb wodny (wodę pompowano pompami tłokowymi z napędem parowym tzw. porębskimi). Stosowano system wydobywczy filarowo-ubierkowy (szer. filara 10 m), transport ręczny, do przewozu urobku wozy drewniane okute, do transportu skały płonnej na hałdę – wozy dołowe.

15. „Piotr III” – działała w l. 1939-1943; wybudowano 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy – 2,4 x 1,4 m i wentylacyjny. Przepływ wody ok. 3m3/min.

16. „Piotr IV” – działała w l. 1940-1944. Powstała w odległości 800 m na wsch. od kopalni ,,Piotr III”. W 1941 r. wybudowano tu 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy i wentylacyjny. W 1943 r. do urządzeń odwadniających i wyciągowych w miejsce pary doprowadzono energię elektryczną. W 1945 r. kopalnię zatopiono, ale później osuszono. Wydobywano tu 120 ton rudy/dobę. Rudę przewożono do prażalni w Poraju. Kopalnie „Piotr” między rokiem 1934 a 1939 wydobywały ok.30 000 t rudy rocznie (łącznie 180 000 t).

17. „Aleksander” – działała w l. 1951-1955 we wsi Jastrząb przy uskoku wyznaczającym płd.-wsch. granicę kop. ,,Józef”, w pobliżu kop. ,,Wiesława”. Ruda była złej jakości o małej zawartości Fe; przypływ wody bardzo duży – 7 m3/min. Wybudowano 2 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: główny – 2,6 x 1,7 m i gł. 39,1 m i wodno-wentylacyjny – 2,0 x 1,7 m i gł. 39,8 m. W czasie robót w pobliżu kop. ,,Wiesława” nastąpił wybuch gazu i część górników została poparzona. Chodniki częściowo w obudowie drewnianej i stalowej ŁP-0. Wywóz skały płonnej na zwał w kolebach.

18. „Klepaczka” – powstała we wsi Osiny po południowej stronie rzeki Warty. Eksploatację na 3 odrębnych polach prowadzono w latach 1907, 1912-1919 i od 1923 od płn.-zach. w kierunku płd.-wsch. aż do ujścia do Warty rzeczki Czarki (w niektórych miejscach także pod korytem rzeki Warty). Kopalnia wieloszybikowa (szybiki do 30 m głębokości), przypływ wody był znikomy – górnicy pracowali w zupełnie suchych wyrobiskach. Z trzech pól o powierzchni ok. 355 800 m2 wydobyto ponad 350 000 t rudy. W tej kopalni wprowadzono po raz pierwszy oświetlenie lampami karbidowymi eliminując słabe i niewygodne lampy olejowe. Urobek wyciągano przy pomocy kieratów konnych; transportowano go w wiadrach drewnianych ustawionych po 2 na platformach poruszanych ręcznie po szynach.

19. „Wiesława” – kopalnia wieloszybikowa nad Wartą w pobliżu kopalń ,,Józef” i „Włodzimierz”, działała na powierzchni 100 ha w l. 1911-1924, a urobek wyciągano kołowrotami ręcznymi i kieratami konnymi (z kilku szybów). Odwodnienie prowadzono pompami parowymi tłokowymi i pulsometrami. Centralny magazyn, skład materiałów wybuchowych oraz budynek administracji zlokalizowane były w osiedlu Kopalnia, popularnie zwanej ,,warszawką” (było też osiedle drewnianych baraków dla górników). W roku 1925 uruchomiono kopalnię ,,Wiesława” z centralnymi szybami zlokalizowanymi przy rzece Warcie: szybem głównym i wodnym o głębokości 29 m. Właścicielem kopalni w l. 1925-27 była firma ,,Polskie Rudy Żelaza Sp. Akc.”, potem firma „Modrzejów-Hantke”. Wydobycie wynosiło 3 000 t miesięcznie.

20. „Wojciech” – powstała w pobliżu terenów wybieranych w l. 1904-06 przez kopalnię ,,Kamienica Polska”, w odległości 500 m na płd.-zach. od kościoła w Kamienicy Polskiej. Działała w l. 1924-43. Początkowo wybierano rudę systemem odkrywkowym (w l. 1928-26) w pobliżu Romanowa, potem wieloszybikowym. W 1940 r. zgłębione zostały szyby centralne: główny (2,6 x 1,6 m i gł. 26,3 m) i wodny (2,5 x 1,4m i gł. 26,7 m). Stosowano system wybierania filarowo-ubierkowy; kołowrót wyciągowy i pompy napędzane parą wodną, a od 1942 r. – energią elektryczną. Przypływ wody wynosił 2-2,8 m3/min. (okresowo 4 m3/min.) Urobek przewożono w wozach drewnianych okutych, a skałę płonną sypano na hałdę płaską z wozów dołowych. Zatrudnionych było 150-250 ludzi; wydobycie przed 1940 r. wynosiło 1 000 t miesięcznie, W l. 1940-43 wydobyto 91 515 t rudy.

21. „Teodor I” – działała w l. 1939-59; od 1950 r. jako ,,Teodor Niwy, znajdowała się 900 m na pn. od zach. krańca wsi Osiny. Tereny te jeszcze przed rokiem 1900 były eksploatowane przez górnictwo, o czym świadczyły liczne szybiki wydobywające rudę sferosyderytową, a w l. 1919-14 pokład spągowy z powierzchni ok.3,7 ha. Prace przygotowawcze rozpoczęto w 1939 r., a w 1940 r. wydrążono 2 szyby centralne: główny (3,42 x 1,70 m i gł. 28,7 m) i wodny (2,5 x 1,97 m i gł. 30 m). W styczniu 1945 kopalnię zatopiono. Prace związane z jej osuszeniem i przebudową zawalonych chodników trwały 5 lat; w tym czasie w polu ,,Niwy” zgłębiono jeszcze 2 szyby: wodno wentylacyjny (2,5 x 2,0 i gł. 29 m) i wentylacyjny (3,2 x 1,75 i gł. 28,5 m), a w 1951 r. wznowiono produkcję. Przypływ wody wynosił 2-5 m3/min. Urobek przewożono lokomotywami spalinowymi, następnie w kolebach do pieców prażalnych w Osinach; skałę płonną w kolebach na hałdę (stożek). Zatrudnienie wynosiło 250-420 ludzi, wydobycie w l. 1941-59 wyniosło 653 726 t rudy.

22. „Teodor II” – istniała w l. 1956-1965 przy torach kolejowych Warszawa-Katowice, w odległości 1,5 km od wsi Osiny. Głębienie szybów rozpoczęte w 1954 r. było bardzo uciążliwe z powodu zawodnionych piasków i kurzawek. Wydrążono 2 prostokątne szyby w obudowie drewnianej: główny (3,9 x 1,93 m i gł. 31,6 m) i wodno-wentylacyjny (3,2 x 1,85 m i gł. 30,8 m). Stosowano system wybierania filarowo-ubierkowy (zasoby rudy pod wsią Osiny o charakterze pozabilansowym nie zostały wybrane). Urobek transportowano w wozach o pojemności 0,5 m3 lokomotywami akumulatorowymi, skałę płonną odstawiano taśmociągiem na zwał. Przypływ wody początkowo wynoszący 4 m3/min. w miarę przybliżania robót do kopalni Dębowiec zanikł zupełnie. Zasoby leżące w uskoku tektonicznym pomiędzy kop. ,,Teodor I” i ,,Teodor II”, zostały wybrane upadową o dł. 70 m (ze względu na zawodnienie i utrudnione przewietrzenie warunki pracy były bardzo trudne). Zatrudnienie wynosiło 280-780 ludzi, wydobycie – 1 035 461 t rudy.

23. „Ludwik I” – w Pocześnie, działała w l. 1938-43 w odległości 250 m na płd.-wsch. od budynku gminy. W 1937 r. rozpoczęto głębienie szybu głównego i wentylacyjnego, a w 1938 r. eksploatację systemem wybierania filarowo-ubierkowym na polu o powierzchni 8 ha – wydobyto powyżej 74 323 t rudy.

24. „Ludwik II” – działała w l. 1943-50. Powstała nad Wartą w odległości 250 m na wschód od kopalni ,,Ludwik I”. W 1942 r. rozpoczęto głębienie szybu głównego (2,8 x 1,8 m i gł. 25 m) i wentylacyjnego (2,0 x 1,5 m i gł.25 m), a w 1943 r. eksploatację systemem wybierania filarowo-ubierkowym. 17 stycznia 1945 kopalnię zatopiono. Jej odpompowywanie i wznowienie produkcji rozpoczęto w styczniu 1948 r. Zatrudnienie wynosiło około 230 osób, wydobycie – 93 780 t rudy.

E. KOPALNIA W OKOLICY NOWEJ WSI I KORWINOWA

25. „Tadeusz II” – działała w l. 1953-1974. Powstała w Nowej Wsi około 300 m na zach. od trasy Katowice-Warszawa i 1 km na płd. od wsi Wrzosowa. Głębienie szybów rozpoczęto w lipcu 1951 r., a pierwsze wydobycie rudy uzyskano w listopadzie 1953 r. Wydrążono 4 szyby: główny w obudowie murowanej o średnicy 5 m i gł. 66,97 m; pomocniczy – prostokątny w obudowie drewnianej (4,8 x 4,5 m i gł. 66,5 m); wentylacyjny nr 3 prostokątny w obudowie drewnianej (3,6 x 1,76 m i gł. 68 m) oraz wentylacyjny ,,Zdzisław” (1,8 x 1,5 m i gł. 66 m). Dla poprawy wentylacji wykonano jeszcze 3 otwory o średnicy 400 mm przy wsi Poczesna. Była to jedna z największych i najnowocześniejszych kopalń rud zbudowana po 1945 r. W stalowej wieży wyciągowej nadszybia funkcjonowała maszyna wyciągowa ZBM 300 z silnikiem o mocy 260 KW, która wyciągała 2 klatki po 2 wozy (w klatce mieściło się 19 osób). Odstawa skały płonnej na zwał odbywała się 2-ma taśmociągami z wysięgnikami na 12 m. Przypływ wody 8 m3/min. (w 1971) pompowany był pompami OS-250 o wydajności 7,5 m3/min. z komory pomp przy szybie głównym. Duże partie pokładu w rejonie rzeki Warty i pod rzeką wybierane upadowo, odwodnione były z komór przelewowych. Chodniki i komory miały stalową obudowę ŁP-1. Stosowano system wybierania ścianowy z obudową stalową i przenośnikami DTN (szer. ściany 40-80 m). Do wybierania przez kilka lat stosowano wrębopodsadzarki. Urobek ładowany był mechanicznie ładowarkami zasięrzutnymi i skreperami i transportowany lokomotywami 7 KR, LD-10, LD-22. Zatrudnienie w 1965 r. wynosiło 948 ludzi, (w 1971 r. – 472), a wydobycie w latach 1953-1974 wyniosło 4 602 789 t rudy. Przewożono ją do zakładów przeróbczych w Sabinowie.

F. KOPALNIE LEŻĄCE POMIĘDZY: WRZOSOWĄ, BARGŁAMI, MICHAŁOWEM, BRZEZINAMI

Kopalnie, leżące między wsiami Wrzosowa, Bargle, Michałów i Brzeziny, podzielone były serią uskoków, wyznaczających naturalne granice między kopalniami.

26. „Gabriel I” – 1925-1930

27. „Gabriel II” – 1925-1931.

Kopalnie te znajdowały się po zachodniej stronie trasy Katowice-Warszawa i na płd. od wsi Poczesna; zajmowały teren 10 ha; były przygotowane na duże wydobycie (wykonano szyby dwu klatkowe). Po kopalniach zostały tylko hałdy, gdyż z powodu dużego przypływu wody, trzeba je było zamknąć (nie pomogło zastosowanie wydajnych, napędzanych parą pomp).

28. „Tadeusz I” – działała w latach 1943-64. Kopalnia zlokalizowana w Hucie Starej. Wydrążono tu 2 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: wydobywczy ,,Rudolf” (2,4 x 1,4 m i gł. 44,5 m) i wodny (1,5 x 1,7 m i gł. 45,6 m). W celu uzyskania jeszcze większego wydobycia wydrążono jeszcze 2 szyby: wydobywczy i wodny o głębokości 29 m, które do 1945 r. stanowiły odrębną jednostkę wydobywczą zwaną ,,Tadeusz 2” lub ,,Tadeusz A”. W 1944 r. dla poprawy wentylacji wykonano szyb zachodni. Zatopioną w styczniu 1945 kopalnię odpompowano w czerwcu i rozpoczęto produkcję. W 1952 r., w celu powiększenia wydobycia, wydrążono szyb ,,Romuald” (2,4 x 1,9 m i gł. 54,9 m) oraz dla poprawy wentylacji – szyb ,,Piotr” (1,6 x 1,6 m i gł. 47 m). Przypływ wody wynosił od 1-m3/min. Stosowano chodniki o obudowie drewnianej, system wybierania filarowo-ubierkowy, a od 1952 r. – ścianowy o długości ścian 40 m. Urobek transportowano przenośnikami zgrzebłowymi PZL-2-15, następnie w wozach 0,5 m3 lokomotywami spalinowymi. Na powierzchnię wyciągano maszyną wyciągową typu A-1 produkcji węgierskiej. Rudę przewożono na początku do pieców prażalnych w Osinach, a potem do zakładów przeróbczych w Sabinowie. Zatrudnienie zmienne od 846 osób (1956) do 160 (1964). Wyeksploatowano 2 407 650 ton rudy.

29. „Bargły I” – okresy działalności: 1919-25, 1927-31, 1935-49

30. „Bargły II” (Majorat) – działała w latach 1921-25 i ponownie 1927-30

31. „Bargły III” – działała w latach 1922-1930

32. „Bargły IV” – działała w latach 1923-31 oraz 1933-37

33. „Bargły V” – istniała w latach 1923-29

34. „Bargły VI” – istniała w latach 1928-1940.

Na północ od wsi Bargły w pasie o szer. 500-700 m i dł. 2 km ciągną się hałdy po pracujących tu kiedyś kopalniach (z powodu braku map trudno określić granice poszczególnych kopalń). Pokład spągowy rudy słabo zawodniony i płytko zalegający został wyeksploatowany przez kopalnie należące do Huty Bankowej SA w Dąbrowie Górniczej z siedzibą w Borku w ilości 1 200 000 t rudy. Stosowano tu system wybierania wieloszybikowy, a w kilku przypadkach eksploatację prowadzono z szybów centralnych i z upadowych.

35. „Jan-Michałów” – istniała w latach 1945-48, działająca w okolicy wsi Michałów na obszarze 5 ha wybrała płat rudny systemem wieloszybikowym i odkrywkowym z zastosowaniem koparki łyżkowej (obrzeża pasa).

36. „Jan-Bargły” – działała w latach 1948-52. Na obszarze 2,5 ha systemem wieloszybikowym wybrała fragment złoża „Bargły”. Obydwie kopalnie ,,Jan” wydobyły w latach 1945-52 - 164 286 ton rudy.

37. „Huta I” – eksploatowana przez kilka miesięcy w 1931 i po przerwie w 1933; lokalizacja trudna do odtworzenia.

38. „Huta II” – kopalnia wieloszybikowa eksploatowana przez kilka miesięcy w 1931 i w latach 1934-36

39. „Huta Nowa III” – działała w latach 1935-42. Na obszarze 16 ha wybrała rudę na przedłużeniu w kierunku zachodnim złoża Bargły systemem wieloszybikowym (50 szybików odległych od siebie o 80-100 m).

40. „Huta Nowa IV” – istniała w latach 1935-40. Kopalnia wieloszybikowa leżąca na zach. od kopalni ,,Huta Nowa III”.

Kopalnie pracujące w okolicach wsi Bargły i Michałowa (29-40) miały bardzo dobre warunki złożowe (małe przypływy wody, niewielkie głębokości, dogodne warunki stropowe). Występowała tu ruda dobrej jakości, twarda, zasadowa w niektórych partiach o grubości do 40 cm, określana jako barglańska.

41. „Maszynowy I” – istniała w latach 1938-43. Była to pierwsza kopalnia w rejonie Poczesny (Poczesna Całka) z wyciągiem mechanicznym, dwuklatkowym, napędzanym energią pary. W 1937 r. zgłębiono 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej o wymiarach: wydobywczy – 2,4 x 1,7 m i gł. 32,5 m; wodny - 2,2 x 1,5 m i gł. 33,5 m oraz wentylacyjny – 2,0 x 1,5 m i gł. 32,5 m (uruchomiono tu pierwsze wentylatory elektryczne o wydajności 300 m3/min. Przypływ wody wynosił 203 m3/min. Transport urobku odbywał się odbywał się w wozach stalowych, odstawa skały płonnej na zwał w kolebach. Pole kopalni przecięte dwoma uskokami wymagało wybudowania upadowej i pochylni, aby wybrać złoża leżące w uskokach. Zatrudnienie – średnio 300 osób, wydobycie – 154 860 t rudy.

42. „Maszynowy II” – istniała w latach 1938-5, pracowała w odległości 600 m na płn.-wsch. od kop. ,,Maszynowy I. W 1937 r. wydrążono tu 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy – 2,42 x 1,72 m i gł. 38 m; wodny – 2,25 x 1,5 m i gł. 39,7 m i wentylacyjny – 2,0 x 1,5 m i gł. 38,4 m. Przypływ wody 3 m3/min. pompowano pompami parowymi tłokowymi, a od 1940 r. – elektrycznymi. Chodniki o wymiarach 1,6 x 1,1 m w obudowie drewnianej. Urobek odstawiano z filarów w rynnach poruszanych po zestawach szynowych, a potem w wozach blaszanych; skałę płonną odstawiano w kolebach na hałdę. Rudę odwożono do pieców prażalnych w Osinach. W styczniu 1945 kopalnię zatopiono, a w czerwcu 1945 r. odpompowano i wznowiono wydobycie. Zatrudnienie – 400 osób, eksploatacja – 615 035 t rudy.

43. „Maszynowy III” („Hugo”) – istniała w latach 1940-48. W 1939 r. 400 m na płn. od kop. ,,Włodzimierz” wydrążono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy (2,4 x 1,8 m i gł. 44,6 m) i wodny (2,1 x 1,6 m i gł. 46 m). Przypływ wody 4 m3/min. Urobek ładowano ręcznie i wyciągano kołowrotem dwubębnowym elektrycznym. W styczniu 1945 r. kopalnię zatopiono, a w październiku 1945 osuszono. Zatrudnienie 200 ludzi, wydobycie małe ze względu na trudne warunki pracy – 87 877 t rudy.

44. „Aleksander I” (Sobuczyna) – istniała w latach 1935-38. W Sobuczynie zgłębiono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny (2,4 x 1,7 m i gł. 30 m) i wodno-wentylacyjny (2,1 x 1,6 m i gł. 32 m). Przypływ wody 2 m3/min. Transport ręczny w wozach, urobek wyciągano w wieży wyciągowej jednoklapkowej z przeciwwagą napędzanej parą wodną; skałę płonną transportowano w wozach dołowych na hałdę. Wydobyto – 80 000 t rudy.

45. „Aleksander III” (Sobuczyna) – istniała w latach 1940-42. W 1939 r. na płn. od kop. ,,Aleksander I” wydrążono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy (2,4 x 1,8 m i gł. 33,27 m) i wodny (2,2 x 1,6 m i gł. 36 m). Przypływ 5 m3/min. (stosowano pompy elektryczne wirnikowe). Transport urobku ręczny, wyciągany za pomocą kołowrotu elektrycznego. Zatrudnienie – 150 ludzi, wydobycie 100 000 t rudy (łącznie z kop. ,,Aleksander II” z podrozdziału G)

46. „Młynek” – istniała w latach 1919-1930. Kopalnia uruchomiona przez Hutę Bankową w odległości 200 m na płn. od drogi Poczesna-Młynek (wykonano upadową, którą wyciągano w blaszanych wozach urobek parowym kołowrotem). Po przeciwnej stronie drogi uruchomiono szyb wydobywczy z wyciągiem dwuklatkowym i szyb wodny. Przypływ wody 4 m3/min. Ruda miękka, krucha, kwaśna (rozsypywała się w trakcie prażenia, co przynosiło duże straty), określana mianem ,,młynkowskiej, co oznaczało gorszy gatunek.

47. „Włodzimierz” – działała w latach 1920-30 i 1935-43 oraz 1946-60. Założona na obszarze 50 ha na zach. od wsi Mazury przez Hutę Bankową, jako kopalnia wieloszybikowa z ręcznym wyciągiem wydobywająca płytko zalegające pokłady spągowe rudy. W 1940 r. 200 m na zach. od kop. ,,Młynek” wydrążono szyb z jednoklapkowym wyciągiem z przeciwwagą. W 1946 r. wydrążono szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy (2,94 x 1,75 m i gł. 33,95 m), wodny (2,0 x 1,5 m i gł. 34,9 m), wentylacyjny (1,8 x 1,8 m i gł. 32,8 m) i wentylacyjny (1,7 x 1,7 m i gł. 30,1 m). Przypływ wody wynosił 1 m3/min. System wybierania filarowo-ubierkowy, przewóz urobku w wozach blaszanych o pojemności 0,5 m3 lokomotywami spalinowymi, następnie wywóz na powierzchnię maszyną wyciągową – kołowrót dwubębnowy napędzany elektrycznie, odstawa skały płonnej na zwał w kolebach. Kopalnia podlegała od stycznia 1945 do 31 grudnia 1953 przedsiębiorstwu ,,Dźbów”, a od stycznia 1954 do końca listopada 1960 r. – Kombinatowi Rud Żelaza ,,Osiny”. Zatrudnienie w granicach 294 (1956) do 88 (1960) osób. Wydobycie w latach 1946-60 wyniosło 726 675 t rudy.

48. „Elżbieta” – działała w latach 1935-40 na terenie wsi Michałów, jako wieloszybikowa kopalnia wybierająca rudę z głębokości 8 m (ruda miała kolor żółty aż do czerwonego w wyniku procesów utleniania). Działało tu 10 szybików z ręcznym wyciągiem urobku, transportowanego w wiadrach przewożonych po 2 na niskich platformach.

49. „Szczekaczka” – działała w latach 1962-79. Położona w Brzezinach ok. 1,5 km na zach. od wsi Wrzosowa. Była to kopalnia najbardziej racjonalnie zaprojektowana i osiągająca najlepsze wyniki. Głębienie szybów rozpoczęto w II kwartale 1958, wybudowano: szyb wydobywczy okrągły w obudowie murowej o średnicy 3,5 m i gł. 73,45 m, w którym mieściła się jedna 2-u piętrowa klatka z przeciwwagą (po 1 wozie o pojemności 1,15 m3); szyb pomocniczy wentylacyjny prostokątny w obudowie drewnianej (3,5 x 1,85 m i gł. 72,5 m). Wieża wyciągowa o konstrukcji stalowej z maszyną wyciągową węgierską typu A-1. Obieg wozów w nadszybiu zmechanizowany. Złoże trudnodostępne wybrane upadową z taśmociągiem o dł 270 m, który transportował skałę płonną (ruda transportowana była poprzez szyb). System wybierania ścianowy (ściana 60-110 m) z obudową stalową i odstawą przenośnikami DTM. Chodniki w obudowie stalowej ŁP-1. Przypływ wody od 3 m3/min. (1958) do 12 m3/min. (1976) Zwiększenie przypływu było skutkiem zaprzestania pompowania wody w likwidowanych w sąsiedztwie kopalniach. Zatrudnienie 700-800 ludzi. Wydobycie w latach 1962-79 wyniosło 3 360 472 t rudy. Po zakończeniu eksploatacji miano ją przekształcić w kopalnię-muzeum (uznana została przez władze woj. częstochowskiego, Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego i Ministerstwo Kultury i Sztuki za kopalnię zabytkową). Z różnych przyczyn ostatecznie zlikwidowano ją w maju 1985 r., a część wyposażenia umieszczono częstochowskim Muzeum Górnictwa Rud.

Opracowanie Anna Wołowska

zdjęcia pochodzą z publikacji Łukasza Pabicha: „Krajobraz Górniczy Ziemi Częstochowskiej”, wydanej przez Muzeum Częstochowskie w 2011 r.

Na podstawie książki: ,,Górnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim”, autorstwa Andrzeja Adamskiego; [Zarząd Oddziału Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Gór-nictwa w Częstochowie]. Częstochowa 1994. https://krajoznawca.org/.../545-kopalnictwo-rud-zelaza-w...