Eksponat tygodnia. Kołowrotek tkacki . Zbiory Muzeum Regionalnego w Kamienicy Polskiej.

 Eksponat tygodnia. Kołowrotek tkacki . Zbiory Muzeum Regionalnego w Kamienicy Polskiej. Kołowrotek - to mechaniczne urządzenie do wytwarzania przędzy z włókien zwierzęcych (wełna), jak i łykowych (len czy konopie).

Pierwsze kołowrotki powstały prawdopodobnie w Indiach ok. XI wieku.
Najstarsze proste urządzenia składały się z kądzieli i wrzeciona a napędzane były przy pomocy korby – czyli ręczne. Proces przędzenia nie był ciągły, więc udoskonalono urządzenie by przyśpieszyć pracę wprowadzając napęd nożny i stosując wrzeciono ze skrzydełkiem. Tym samym w końcu XV wieku ręczny kołowrotek został wyparty przez kołowrotek z napędem nożnym.

Kołowrotek składa się z trójnożnej, ukośnej podstawy, w której umocowane jest koło napędowe i wrzeciono oraz wspornik kądzieli (oczyszczonej kępy włókna (lnu lub wełny) przygotowanej do przędzenia, tzw. przędziwo, przymocowanej do przęślicy lub przygotowanej do przędzenia „z ręki”). Pod podstawą umieszczony jest pedał w postaci deseczki, którą prządka naciska stopą. (Ta deseczka w dawnej Polsce nazywała się człapiej). Pedał połączony jest z korbą koła napędowego za pomocą drewnianego korbowodu. Koło napędowe o średnicy ok. 50 cm, dość ciężkie, jest jednocześnie kołem zamachowym. Na drugim końcu podstawy zamocowane jest wrzeciono (drewniany kijek, często z przymocowanym przęślikiem (ciężarkiem). Wprawione w ruch wirowy skręca włókno, tworząc nić. Z nawiniętą przędzą ma kształt wrzecionowaty). Na oś wrzeciona nałożona jest szpulka (cewka) wraz ze swoim kółkiem pasowym. Z osią wrzeciona połączone jest skrzydełko w kształcie leżącej litery „U”, obejmujące szpulkę. Skrzydełko połączone jest z drugim kółkiem pasowym. Na koło napędowe i na kółko szpulki oraz kółko skrzydełka nałożone jest cięgno wykonane ze sznura. Kółka pasowe na szpulce i na skrzydełku nieznacznie różniły się średnicą, co powodowało, że elementy te obracały się z różnymi prędkościami. Uzyskiwano dzięki temu jednoczesne skręcanie przędzy i nawijanie skręconej już nitki na szpulkę.
Do napędu obu kółek pasowych wykorzystywano jedno, podwójnej długości cięgno. Formowano z niego "ósemkę", a następnie, po złożeniu na pół, zakładano na koła pasowe. Jedna część tej "ósemki" napędzała skrzydełko, a druga szpulkę. Osie koła napędowego i wrzeciona obracały się w otworach wykonanych w drewnianej podstawie. Dla zmniejszenia tarcia osie smarowano łojem".
Prządka wyciągała pasemko włókien z kądzieli i skręcała je ręcznie lub przy pomocy wrzeciona, aż do uzyskania odcinka przędzy o długości ok. jednego metra. Koniec utworzonej przędzy przeciągała przez otwór w osi wrzeciona i następnie przewlekała ją przez jeden z haczyków na skrzydełku i nawijała koniec na szpulkę.
Od tego momentu kołowrotek był gotów do przędzenia ciągłego. Prządka pobierała palcami pasemka włókien, wyciągała je z kądzieli, uważając by nie przerwać pasma włókien, tworzyła tasiemkę i naciskając stopą rytmicznie pedał wprawiała kołowrotek w ruch. Szybkością wyciągania włókien z kądzieli i napięciem nitki regulowała ilość skrętów. Od ilości pobranych włókien zależała grubość uzyskiwanej przędzy. Czynność ta wymagała dużej wprawy.
Podczas przędzenia z surowej wełny wytwarzana jest równa cienka nić, a układanie, nakładanie kilku i skręcanie krótkich włókien tworzy nić o różnych grubościach.
Przed przędzeniem należy wełnę najpierw wyczesać (lub zgrzeblić): za pomocą grzebienia włókna są oddzielane i ciągnięte w jednolitym kierunku, dzięki czemu są miękkie i puszyste.

Ze względu na to, że była to typowo kobieca czynność, ilość metaforyk i skojarzeń z nią związanych jest ogromna. Zarówno w dobrym (pracowitość) i złym (czary, wytwarzanie czegoś z niczego) znaczeniu. Przedstawiane z atrybutami prząśniczki są święte (kobiecość, cnota) i czarownice sprowadzające zgubę na mężczyzn.
Atrybuty przędzalnicze wykorzystywano w sztuce: muzyce, literaturze i malarstwie.
Stosowana była tzw. angielska kara za złamanie norm obyczajowych, publiczna i poniżająca.
„Po kądzieli” oznacza żeńską linię rodu.