Kopalnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim. Częśc2

 Kopalnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim. Częśc2

G. KOPALNIE W OKOLICY SOBUCZYNY I WĄSOSZA

50. „Aleksander II” – istniała w latach 1939-43. W miejscowości Sobuczyna 800 m na zach. od kop. ,,Aleksander I” w 1938 r. wydrążono szyb wydobywczy (2,4 x 1,7 m i gł. 33,1 m), wodny (2,0 x 1,5 m i gł. 40,2 m) i wentylacyjny (2,1 x 1,6 m i gł. 34,3 m). Wyciąg dwuklapkowy, kołowrót i pompy napędzane energią pary wodnej, po 1940 r.– energią elektryczną. Przypływ 4 m3/min. Transport w wozach blaszanych. Zatrudnienie 300 ludzi, wydobycie 120 00 t.

51. „Aleksander IV” – istniała w latach 1942-43. Na zach. od wsi Kuźnica Marianowe wydrążono szyb, który miał służyć planowanej tu kopalni, lecz ze względu na duże zawodnienie budowa została wstrzymana. Wydobyto tu tylko 283 t rudy.

52. „Maria I” – działała w latach 1933-43 i 1946-48 po zach. stronie wsi Łaniec na obszarze 20 ha, jako kopalnia odkrywkowa i z szybami centralnymi.

53. „Maria II” – działała w latach 1937-43 i 1946-48 w pobliżu wsi Wąsosz na obszarze 7,5 ha, eksploatując rudę z głębokości 29 m, wieloszybikowa, szyby prostokątne o obudowie drewnianej, wyciąg klatkowy, wozy drewniane okute,

54. „Maria III” – działała w latach 1938-43 i 1946-48 na obszarze 4 ha. Obydwie kopalnie Maria w styczniu 1945 były zatopione, a w październiku 1945 odwodniono je. Zatrudniały powyżej 300 osób, wydobycie utrudnione ze względu na warunki wodne i tektoniczne wynosiło 80 000 t przed okupacją i 38 472 t po wojnie (118 472 t)

55. „Maria IV” – działała w latach 1949-68. Powstała 200 m na wsch. od ,,Marii III na powierzchni 140 ha w obrębie kilku różnych pól nie powiązanych ze sobą robotami podziemnymi. Pracowała początkowo jako kopalnia odkrywkowa i wieloszybikowa z wyciągiem ręcznym. W 1962 r. zaczęto drążyć szyby centralne: wydobywczy, wentylacyjny i materiałowy o głębokości 19 m, w rejonie których powstały magazyny materiałów, siedziba kierownictwa i pochylnia do opuszczania materiałów. Wykonano jeszcze 3 szyby wydobywczy, wodny i wentylacyjny o głębokości 28 m. w celu usprawnienia wydobycia wykonano jeszcze upadową z taśmą transportową, która wywoziła rudę i skałę płonną. Urobek wybierano systemem filarowo-ubierkowym, a także systemem ścianowym o szerokości ścian 40-60 m. Przewóz w wozach o pojemności 0,5 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD. Chodniki w obudowie stalowej ŁP-0 i ŁP-1. Wydobycie wynosiło 1 471 089 t rudy.

56. „Kuźnica” – działała w latach 1952-71 w Kuźnicy Marianowej. W 1950 r. rozpoczęto tu zgłębianie szybu głównego (3,2 x 1,9 m i gł. 46,41 m), wodnego o głębokości 48,32 m, wentylacyjnego głębokości 45,87 m. W 1951 r. wykonano jeszcze szyb wentylacyjny ,,Jan” i szyb pomocniczy. Wykorzystano również 2 szyby kopalni ,,Aleksander IV” wydrążone w 1943 r., które służyły jako szyby materiałowe. Te 7 szybów prostokątnych w obudowie drewnianej wykorzystywano do robót górniczych na terenie o powierzchni 1,5 x 2,5 km. W celu usprawnienia i powiększenia wydobycia na płn. od szybu głównego, zgłębiono szyb wydobywczy nr 8 o średnicy 3,5 m w obudowie murowej, wyposażony w urządzenia skipowe i wieżę stalową. W nadszybiu obieg wozów był zmechanizowany. Urobek wybierano systemem ścianowym o szerokości ścian 60-80 m, odstawa przenośnikami taśmowymi DTN. Przewóz w wozach o pojemności 0,5 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD. Chodniki w obudowie stalowej ŁP. Przypływ wody zmienny (8,5 m3/min.; 17,6 m3/min.; 4 m3/min.) Wydobycie wynosiło 3 230 623 t. Rudę transportowano do Sabinowa. Od 1 lipca 1972 r. kopalnia ,,Kuźnica” została połączona z kopalnią ,,Barbara” pod nazwą ,,Barbara-Kuźnica.

57. „Bolesław” – działała w latach 1925-32. Pracowała w odległości 1,5 km od kościoła w Dźbowie na terenie 7 ha w pobliżu dawnej kopalni ,,Bolesław, zatopionej przez nagłe wdarcie się wody w 1901 r. Pracowała w oparciu o urządzenie wyciągowe klatkowe z kołowrotem parowym, system wybierania filarowo-ubierkowy na głębokości 24 m. W 1928 r. wydobycie wynosiło 1 000 t/miesiąc.

58. „Walenty II” – działała w latach 1943-49 na terenie po obu stronach drogi z Dźbowa do Wygody. Jeszcze przed 1939 r. zgłębiono tu szyb wydobywczy, lecz do produkcji weszła dopiero w 1943 r. przejmując wydobycie kończącej się kopalni ,,Walenty I”. Miała szyb dwuklatkowy i stalowe wozy. Kopalnię zatopiono w styczniu 1945 i odwodniono w październiku 1945. Wydobycie po okresie okupacji wyniosło 76 690 t rudy.

H. KOPALNIE LEŻĄCE W PŁD. - ZACH. CZĘŚCI PASA RUDNEGO

59. „Walenty I” – działała w latach 1922-42. Zlokalizowana w Wygodzie; od 1922 pracowała jako kopalnia wieloszybikowa, a od 1930 jako kopalnia z szybem centralnym. Zatrudnienie – 200 osób; wydobycie 30 000 t na rok (w 1938 wydobyła 41 934 t rudy).

60. „Konopiska” – działała w latach 1894-1934. Pracowala w eliptycznym obszarze o wymiarach 1,5 x 2,5 km o skomplikowanych warunkach tektonicznych i wodnych. Wybierała rudę systemem odkrywkowym i wieloszybikowym w ilości 5 000 t rudy na miesiąc.

61. „Nowiny I i II” – działały w latach 1918-31. Pracowały systemem odkrywkowym i wieloszybikowym.

62. „Kąty I, II, III, IV” – działała w latach 1920-37. Kopalnia wieloszybikowa (100 szybików w regularnych odstępach) zostawiła liczne hałdy o dł. do 1 km odległe od siebie o 100 m. Na płn. od pieców prażalnych w Konopiskach czynna była w 1920 r. kopalnia z szybem centralnym o głębokości 27 m w obudowie murowej, zwana ,,Nowe Pole. Miała nadszybie z wieżą stalową, wyciąg dwuklapkowy kołowrotem parowym. Przypływ wody 2-3 m3/min. usuwany był pompą Ritingera. Transport urobku ręczny w wozach blaszanych.

63. „Emil” – działała w latach 1929-32. Kopalnia wieloszybikowa za Pałyszem pracowała na obszarze 1,5 ha. Duży przypływ wody pompowano pulsometrami.

64. „Halina” – działała w latach 1933-37. Kopalnia na pd. końcu wsi Łaziec składająca się z kilku szybików, z których rudę wybierano ręcznie.

65. „Iza” – działała w latach 1934-36 w okolicy Konopisk jako kopalnia wieloszybikowa.

66. „Janówka” – działała w latach 1933-36, jako kopalnia odkrywkowa i wieloszybikowa w Konopiskach Małych. Pozostawiła po sobie zroby, które ciągną się pasem o szerokości 100-200 m i dł. 1,2 km.

67. „Marianna” – działała w latach 1919-21. Kopalnia położona w Pałyszu; przed 1919 r. pracowała jako wieloszybikowa, a od 1919 r. – jako kopalnia z szybem centralnym. Urobek wyciągano dźwigiem parowym w dużych wiadrach, które na dole transportowano po torach na niskich platformach. Duży przypływ wody spowodował zatopienie kopalni. Produkcji nie udało się wznowić, mimo, że ruda tu była bardzo gruba (do 40 cm), choć krucha.

68. „Loluchna” – działała ok. 1939 r. Kopalnia wieloszybikowa (6 szybików) na zach. od Konopisk wybrała rudę z pow. 6 ha krótko przed rokiem 1939.

I. KOPALNIE W OKOLICY DŹBOWA I KAWODRZY 69. „Barbara” – działała w latach 1954-71. Największa kopalnia w częstochowskim obszarze rudonośnym pod względem wielkości wydobycia rocznego zlokalizowana w Dźbowie. Zbudowano ją z dużym rozmachem inwestycyjnym. W 1951 r. wykonano w obudowie murowanej szyb główny o średnicy 5 m i gł. 49,67 m i pomocniczy o średnicy 3,5 m i gł. 50,48 m. W l. 1954-1956 zgłębiono w pobliżu 2 szyby w obudowie drewnianej: szyb nr 1 i szyb wentylacyjny ,,Stanisław” o gł. 32,8 m. Szyb nr 1 wyposażono w urządzenia wyciągające i nadszybie, służące do wydobywania skały płonnej, którą odstawiano taśmociągiem na zwał (po pożarze w 1958 r. szyb nr 1 służył jako szyb wentylacyjny). W 1956 r. zgłębiono szyb pomocniczy nr 2 o średnicy 3,5 m i gł. 95,25 m, który służył jako wentylacyjny i wodny. Wschodnia część kopalni o zaburzonej strukturze tektonicznej była powodem stosowania transportu łamanego (upadowe z linią bez końca) oraz stworzyła konieczność wybudowania kolejnego szybu wyciągowego ,,Władysław o gł.33,3 m, a także w 1965 szybu wydobywczego nr 3 o średnicy 4,3 m i głębokości 107,9 m. Szyb ten posiadał stalową wieżę i nadszybie o zmechanizowanym obiegu wozów. Przypływ wody wynosił od 6 do 22 m3/min. Odwodnienie kopalni odbywało się za pomocą 2 komór pomp po 3 zespoły z 3 pompami o wydajności 7,5 m3/min. każda. Kopalnia posiadała wentylację tłoczącą (w szybie ,,Stanisław” wentylator osiowy WOK o wydajności 1200 m3/min.; w szybie nr 2 wentylator odśrodkowy o wydajności 4000 m3/min.). Urobek wybierano systemem ścianowym o szerokości ścian 40-60 m. Przewóz w wozach o pojemności 1,15 m3 lokomotywami ślizgowymi typu 7 KR i LD. Chodniki w obudowie stalowej ŁP-1. Zatrudnienie – 1500 osób. Wydobycie wynosiło 5 606 447 t. Rudę transportowano w ,,rudziakach” do Sabinowa.

70. „Barbara-Kuźnica” – działała w latach 1971-72. Zakład górniczy ,,Barbara-Kuźnica” w 1972 r. dal jeszcze wydobycie rudy w ilości 167 049 t, a od 1973 r. do pocz. 1974 r. był likwidowany (przy likwidacji pracowało 270-300 ludzi).

71. „Paweł I” – działała w latach 1935-45. Powstała przy drodze z Gnaszyna Górnego na Warpy dzięki firmie ,,Wspólnota Interesów” jako jedna z 6 kopalń o tej nazwie. Korzystne warunki geologiczno –górnicze (małe zawodnienie, dobre warunki stropowe) sprawiły, że w tych kopalniach wypróbowano i wdrożono wiele innowacji istotnych dla rozwoju przemysłu rudzian ego. Tu wprowadzono po raz pierwszy system ścianowy, zmechanizowano urabianie i odstawę urobku, tu zastosowano pierwsze lokomotywy do transportu rudy i skały płonnej.

W kopalni ,,Paweł I” w 1933 r. przystąpiono do zgłębiania 2 szybów: wydobywczego i wodno-wentylacyjnego. Przypływ wody wynosił 4 m3/min. Urządzenie wyciągowe (dwuklapkowe) i pompy odwadniające napędzane były energią pary wodnej.

72. „Paweł II” – działała w latach 1935-45, nie prowadziła eksploatacji, lecz służyła do odwadniania wyrobisk kopalni ,,Paweł I” i jako szyb wyjściowy dla załogi.

73. „Paweł III” – działała w latach 1935-45, była szybem pomocniczym dla kopalni ,,Paweł I”, który – jako leżący najniżej – przejął całość odpływającej wody i służył do wyciągania skały płonnej.

74. „Paweł IV” – działała w latach 1939-45. Powstała 500 m na zach, od kopalni ,,Paweł I”, wydrążono tu 2 szyby: wydobywczy i wentylacyjny; było tu też zejście dla załogi. System wybierania filarowo ubierkowy (szer. filara – 29 m). urobek odstawiano w rynnach na kółkach po szynach. W kopalniach ,,Paweł I-IV” pracowało 350 ludzi pod ziemią i 130 na powierzchni. Wydajność pracy dochodziła do 1 t rudy na robotnika na dzień. W latach 1935-1945 wydobyto 1 101 825 t rudy.

75. „Paweł V” – działała w latach 1943-60. Jej budowę rozpoczęto 500 m na płd. od kop. ,,Paweł IV”. Wydrążono tu 2 szyby: główny dwuklatkowy (2,35 x 3,35 m i gł. 32,6 m) i wodno-wentylacyjny (2x2 m i gł. 34,88 m), oraz trzeci – wodny o gł. 53,18 m, który przejął cały dopływ wody z rejonu. Wieża wyciągowa miała kołowrót elektryczny HED-25 z silnikiem 25 KW. System wybierania filarowo ubierkowy (filar szer. 20 m). W styczniu 1945 kopalnia została zatopiona, a w lipcu 1945 odwodniona. W latach 50-tych przeprowadzono próby wybierania rudy systemem ścianowym (szer. Ścian – 40 m) i odstawą urobku przenośnikami typu PZL-2-15. Wydobycie w latach 1943-45 wynosiło 62 610 t, a w latach 1945-60 – 992 457 t (razem – 1 055 067 t)

J. KOPALNIE W OKOLICY GNASZYNA I WYRAZOWA

76. „Paweł IV” – działała w latach 1948-60. W 1946 r. w Liszce Dolnej wydrążono 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej o głębokości 26 - 27 m, wykonano też pochylnię służącą do zejścia ludzi i transportu materiałów. Maszynę wyciągową stanowił kołowrót HED-25 z silnikiem 40 KW. System wybierania filarowo ubierkowy i ścianowy, transport w wozach 0,5 m3 lokomotywami. Rudę w kolebach przewożono na piece prażalne w Dźbowie. Wydobycie było bardzo duże ze względu na dobrą jakość rudy (ponad 35 cm grubości) oraz dogodne warunki geologiczno-górnicze i wynosiło: 1 634 959 t rudy.

77. „Paweł V i VI” – 1 lipca 1952-31 stycznia 1960. Kopalnie ,,Paweł V i VI połączono administracyjnie tworząc Rejon ,,Paweł”. Gospodarka złożem podlegała jednemu zawiadowcy. Likwidację wydobycia zakończono na obydwu kopalniach jednocześnie.

78. „Franciszek” (stary) – działała w latach 1927-37. Kopalnia z szybem centralnym uruchomiona w Gnaszynie Górnym przez firmę ,,Modrzejów-Hantke”. Urządzenia wyciągowe i pompowe były napędzane energią pary Na dole przewóz ręczny po torach 400 mm w wozach drewnianych okutych. Wydobytą rudę transportowano w kolebach do pieców prażalnych w Konopiskach. Wydobycie wynosiło 5 000 t miesięcznie.

79. „Franciszek” (nowy) – działała w latach 1959-69. W 1955 r. w Gnaszynie Górnym 200 m na płd. od linii kolejowej Częstochowa-Blachownia w trudnych warunkach geologicznych wydrążono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny (2,9 x 1,8 m i gł. 66,16) i wodno-wentylacyjny (3,5 x 1,6 m), a w 1958 r. wywiercono dodatkowy otwór wentylacyjny. Przypływ wody 7-12 m3/min. Transport w wozach 0,5 m3. Wydobycie wyniosło 713 757 t rudy (ok.80 000 t na rok).

80. „Aleksander I” – działała w latach 1918-1931. Kopalnia wieloszybikowa w płn. części pola Gnaszyn Górny (koło wsi Walaszczyki), powstała z inicjatywy firmy ,,Towarzystwo Interesów”. Po kopalni pozostała grupa 10 hałd.

81. „Aleksander II” – działała w latach 1918 – 1931. Powstała w płd.-zach. części pola Gnaszyn Górny, pozostawiła po sobie grupę 9 hałd usypanych o około 100 m jedna od drugiej. Obie kopalnie stanowiły zespól stu szybików, z których uzyskiwano 5 000 t rudy na miesiąc. W każdym rzędzie szybików szybik najniżej położony był przystosowany do odwadniania. Wodę pompowano pulsometrami.

82. „Aleksander III” – działała w latach 1935-36. Kopalnia na Terebie Dźbowa w pobliżu kopalni ,,Karol” wyeksploatowała 21 000 t rudy.

83. „Karol” – działała w latach 1943-51. Kopalnia z szybem centralnym w Walaszczykach przy drodze z Dźbowa do Ostrów. Wieża wyciągowa drewniana z kołowrotem elektrycznym. System wybierania filarowo-ubierkowy. Transport urobku w wiadrach 0,5 m3. 17 stycznia 1945 kopalnię zatopiono, a w kwietniu odwodniono i uruchomiono wydobycie. Wyniosło ono łącznie 284 606 t rudy.

84. „Bernard” – działała w latach 1928-31. Kopalnia wieloszybikowa (kilkanaście szybików drążonych co 50-80 m w trzech liniach) uruchomiona przez firmę ,,Wspólnota Interesów” 600 m na płd. od toru kolejowego Częstochowa-Lubliniec. Kopalnia wybrała płasko zalegające złoże rudy w kształcie elipsy o wymiarach 800 x 1100 m.

85. „Bernard” – działała w latach 1930-38. Kopalnia z szybem centralnym o głębokości 30 m kontynuowała roboty wybierkowe rozpoczęte przez kopalnię wieloszybikową. Zgłębiono tu szyb wydobywczy i wodny, oraz dodatkowo szyb materiałowy. Wieża wyciągowa dwuklapkowa napędzana energią pary, a potem energią elektryczną. Hałdy skały płonnej sypano płasko wprost z wozów wychodzących z dołu. Zatrudnienie – 140 ludzi na dole i 160 na powierzchni. Wydobycie wyniosło 769 500 t rudy.

86. „Brzóska” – działała w latach 1939-43. Eksploatowała płat iłu rudonośnego w kształcie koła o średnicy 600 m przeciętego linią kolejową Częstochowa-Blachownia. Po płd. stronie torów wydrążono 2 szyby: wydobywczy i wodno-wentylacyjny. Nadszybie i wieża wyciągowa były drewniane, kołowrót napędzany energią elektryczną. Po stronie płn. torów zgłębiono szyb wodny dla poprawy odwodnienia. Do tego szybu wdarła się woda z kurzawką powodując jego zatopienie. Stosowano tu system filarowo-ubierkowy; wydobycie wyniosło – 93 583 t rudy.

87. „Jan” – działała do 1907. Kopalnia wieloszybikowa (95 szybików) o pow. 25 ha na terenie Gnaszyna Dolnego. Urobek z głębokości 25 m wybierany był systemem filarowo-ubierkowym i transportowany w wiadrach po smyczku, które wyciągano za pomocą ręcznego kołowrotu. Pracowało tu 150 ludzi.

K. KOPALNIE W OKOLICY ŁOJEK

88. „Stanisław” – działała w latach 1894-1907, jedna z pierwszych kopalń o głębokości 30 m z szybami zlokalizowanymi centralnie, nowocześnie urządzona, wybudowana na pn. od drogi z Łojek do Konradowa. Miała 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: szyb wydobywczy z wieżą wyciągową napędzaną energią pary, szyb wodny z pompami parowymi ssąco-tłoczącymi, szyb wentylacyjny. System wybierania filarowo-ubierkowy o filarach 10-14 m, przewóz urobku w wozach drewnianych.

89. „Anna” – kopalnia położona na płd. od kopalni ,,Stanisław”. Eksploatację prowadzono na głębokości 25-30 m systemem filarowo-ubierkowym (wybrano 2 pokłady ze średniego poziomu rudonośnego). Pozostawiła przy drodze do Konradowa duże hałdy.

90. „Klod” – działała w 1922. Kopalnia zlokalizowana koło wsi Gorzelnia, wydobywająca rudę z głębokości 23,5 m. W 1922 r. wydrążono tu 2 szyby odległe od siebie około 50 m. Po uzyskaniu połączenia między szybami przystąpiono do rozcięcia złóż chodnikami wybierkowymi. Duży przypływ wody i zła jakość rudy przyczyniły się do zamknięcia kopalni, choć zasoby wynosiły tu ok.238 000 t.

91. „Jerzy” (stara) – działała w latach 1937-44. W 1933 r. firma ,,Modrzejów-Hantke” przystąpiła do budowy kopalni w miejscowości Ottonów w pobliżu stawu w Blachowni. Budowa przebiegala w 3 etapach: ,,Jerzy I”, ,,Jerzy II”, ,,Jerzy III”. Dla każdego etapu budowano 2 szyby: wydobywczy i wodny do głębokości 24-34 m. Kopalnia pracowała w ciężkich warunkach – było tu niespotykane w innych kopalniach znaczne ciśnienie eksploatacyjne. W 1939 r. kopalnia uległa zatopieniu i pod koniec roku odwodnieniu, Urobek pozyskiwano systemem filarowo-ubierkowym i ścianowym. Przewóz urobku w wozach na powierzchnię maszyną wyciągową o napędzie elektrycznym. Rudę transportowano do pieców prażalnych w Konopiskach. Wydobyto 241 986 t rudy.

92. „Jerzy” (nowa) – działała w latach 1951-75. Kopalnia początkowo wieloszybikowa (6 szybików) mieszcząca się na terenie między miejscowością Łojki, Konradów, Ottonów. W 1948 r. zgłębiono tu szyby: centralny, wydobywczy w obudowie murowej o średnicy 4,8 m i gł. 61,91 m; pomocniczy (3,25 x 2,5 m i gł. 62,5 m); wentylacyjny nr 2 (wentylację prowadzono przy pomocy wentylatorów tłoczących); wentylacyjny nr 3 – 2,84 x 1,8 m i gł. 45,5 m; wentylacyjny nr 3 a – 2,41 x 1,5 m i gł. 55 m i szyb nr 4 w obudowie murowej o gł. 87,5 m, służący jako wodny (była tu komora pomp wyposażona w 9 pomp o wydajności 7,5 m3/min.), wentylacyjny i wydobywczy dla skały płonnej. Kopalnia ,,Jerzy” wchodziła w skład różnych przedsiębiorstw. W l. 1948-1955 była samodzielnym przedsiębiorstwem KRŻ „Jerzy”; w l. 1956-1960 wchodziła w skład KRŻ „Ostrowy”; w l. 1960-1964 – KRŻ „Grodzisko”; w l. 1965-1972 – KRŻ „Dźbów”; w l. 1974-1976 – połączona z kopalnią ,,Malice” – wchodziła w skład KRŻ „Grodzisko”. Nadszybie szybu głównego miało zmechanizowany obieg wozów. Urządzenie wyciągowe wyposażone było w maszynę produkcji węgierskiej B-2400 z silnikiem o mocy 140 KW. System wybierania w 90 % ścianowy (ściana szer. 60-100 m) z odstawą urobku przenośnikami DTN, transport w wozach 1,15 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD. Wyrobiska chodnikowe w obudowie ŁP. Przypływ wody 10-18 m3/min. 9 września 1952 r. w wyniku awarii urządzeń energetycznych spowodowanej burzą woda zalała kopalnię. Odwodnienie trwało do lipca 1953 r. Wydobycie w latach 1951-75 wyniosło 3 070 375 t.

93. „Malice” – działała w latach 1960-76. Na obszarze górniczym Kalej o powierzchni 11,5 km2 przy drodze Częstochowa-Wręczyca rozpoczęto w lipcu 1956 r. głębienie 2 szybów systemem mrożeniowym: wydobywczego w obudowie murowej o średnicy 5 m i gł. 102,4 m (przy szybie w sortowni odbywało się kruszenie i sortowanie rudy, a skałę płonną odstawiano taśmociągami na zwałowisko) i pomocniczego w obudowie murowej o średnicy 3,5 m i gł. 10,2 m. (była tu komora pomp odwadniających w ilości 6 sztuk o wydajności 7,5 m3/min., które pompowały napływ wody wynoszący 7-14 m3/min.). W nadszybiu był zmechanizowany obieg wozów. Szyb miał wieżę stalową o wysokości 26 m z maszyną wyciągową typu BB-3000 z silnikiem o mocy 320 KW (klatka wyciągowa na 2 wozy). System wybierania urobku był ścianowy (dług. ściany 70-100 m), odstawa przenośnikami DTN. Transport dołowy w wozach o poj. 1,15 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD-10. Roboty chodnikowe w obudowie stalowej ŁP. Wentylacja za pomocą wentylatorów ssących o wydajności 2290 m3/min. Od 1 stycznia 1974 r. kopalnia ,,Malice” weszła w skład zespołu ,,Jerzy-Malice” aż do końca 1976 r. Zatrudnienie – 800 ludzi, wydobycie w latach 1966-76 – 2 478 811 t rudy.

L. KOPALNIE LEŻĄCE PRZY TRASIE WRĘCZYCA–TRUSKOLASY

94. „Wręczyca” – działała w latach 1960-82. Kopalnia w Grodzisku w odległości ok. 700 m odległości ok. 700 m na płd. od drogi Wręczyca-Kłobuck. Wykonano tu 2 szyby w obudowie murowej: wydobywczy o średnicy 5 m i gł. 95,22 m i pomocniczy o śr. 3,5 m i gł. 95,6 m. Wieża wyciągowa stalowa dwuklatkowa (dwa wozy o poj. 1,15 m3) o wysokości 31,5 m mieściła maszynę wyciągową produkcji ZSRR typu ZEM 3333/1530 dwubębnową z silnikiem o mocy 200 KM. Przy szybie wydobywczym znajdowało się urządzenie do sortowania i kruszenia rudy. Przy szybie pomocniczym i 300 m dalej były komory pomp wyposażone w 6 pomp o wydajności 7,5 m3/min. każda. Wypompowaną wodę odprowadzano przez osadnik do rzeczki Czarna Oksza (zawodnienie złoża duże w granicach 10-17 m3/min. Ludzi dowożono do rejonów wydobycia w 12 osobowych wagonach. Zatrudnienie 500-800 osób (w 1984 r. – 87 osób). Kopalnia ta była ostatnią kopalnią rudy zamkniętą w rejonie Częstochowy. Ostatnią tonę rudy wydobyto 30czerwca 1982 r., a 29 czerwca 1983 r. wyjechała ostatnia klatka wyciągowa z dozorem i sygnalistą.

95. „XX-lecia PRL” (Golce) – działała w latach 1964-1979. Kopalnia ,,Golce” (od 16 lipca 1964 – „XX-lecia PRL”) była ostatnią z dużych, nowoczesnych kopalń, powstała 300 m na płn. od drogi Wręczyca-Truskolasy. W 1960 r. zamrożono górotwór i wykonano 2 szyby o obudowie betonowej: główny o średnicy 5 m i gł. 94,7 m) i pomocniczy (3,5 m i gł. 96,7 m). Miała identyczne jak kopalnia ,,Maczki” i ,,Wręczyca” urządzenia wyciągowe, nadszybie, kruszarkę i sortownię rudy, maszyny w transporcie rudy, drążeniu korytarzy i robotach wybierkowych. Przypływ wody w granicach 6-20 m3/min. Pompowanie wody odbywało się w komorze pomp przy szybie pomocniczym pompami typu OS-250/3. Odstawa ściany płonnej odbywała się na zwał taśmociągiem. Urobek wybierano systemem ścianowym (ściany o długości 40-80 m). Zatrudnienie największe – 808 osób (1968), najniższe – 46 (1982). Wydobycie wyniosło 2 939 130 t. Ł. KOPALNIE PRZY TRASIE TRUSKOLASY-PANKI

Działało tu 5 kopalń wybierających pokłady syderytu ilastego ze średniego poziomu rudonośnego oraz pokład spągowy. Już w XV w. wybierano tu rudę, co umożliwiło powstanie i rozwój licznych kuźnic wzdłuż rzeki Pankówki. Ponownie po rudę sięgnięto w latach 30. XX w. i po 1945 r., lecz trudne warunki geologiczne, ruda niskiej wartości, sprawiły, że kopalnie te zamykano po krótkim okresie eksploatacji.

96. „Olga” – działała w 1936 r. Kopalnia szybikowa założona z inicjatywy Huty ,,Zawiercie przy drodze z Truskolasów do Panek, zamknięta powodu niskiej wydajności i słabej jakości rudy.

97. „Władysława” – działała w 1938 r. Kopalnia wieloszybikowa założona przez Hutę ,,Zawiercie” 899 m na płn. od drogi Truskolasy-Panki.

98. „Andrzej” – działała w latach 1937-41. Powstała 300 m na płn. od drogi Truskolasy-Panki. Początkowo była to kopalnia odkrywkowa (ruda ze środkowego poziomu rudonośnego o grubości 20-30 cm). Na miejscu rudę prażono. Eksploatację prowadzono szybikami i krótkimi upadowymi. Pracowało tu ok.200 ludzi. W styczniu 1942 r. kopalnię zlikwidowano. Wydobycie wyniosło: 69 246 t.

99. „Czesław I” – działała w latach 1946-48. Kopalnia wieloszybikowa na płn. od kopalni ,,Andrzej”. Jej wydobycie było znikome i wynosiło 15 843 t rudy.

100. „Czesław II” – działała w latach 1949-58. Kopalnia leżała ok. 1 km na płn. od drogi Truskolasy-Panki. W 1948 r. wykonano 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny (3,4 x 1,75 i gł 29,6 m), wodno-wentylacyjny (2 x 2 m i gł. 30 m) i wentylacyjny (2 x 1,5 m i gł. 30 m). W l. 1951-52 wykonano upadową, aby wybrać złoże z uskoku. Panowały tu trudne warunki geologiczne – pokład rudy był często zrośnięty z warstwą płonnego spieku, co obniżało wartość urobku. Przypływ wody 3-4 m3/min. System wybierania filarowo-ubierkowy i ścianowy (ściana dł. 40 – 50 m) z odstawą przenośnikową PZL-2-15. Obudową chodników drewniana. Transport ręczny lub lokomotywami spalinowymi. Wydobycie zakończono 30 czerwca 1958 r. Wynosiło ono 290 052 t rudy.

M. KOPALNIE W REJONIE PANKI-PRZYSTAJŃ

101. „Krystyna” (stara) – działała w latach 1934-43. Kopalnia powstała w okolicy wsi Jaciska. Pewne partie wybierano odkrywkowo, głównie jednak systemem wieloszybikowym do 17 m głębokości, stosując system wybierania filarowo-ubierkowy (1 szybik – 4 filary). Najniżej położony szybik spełniał rolę odwadniającą. Do odwodniania przypływu wody (1,5-2 m3/min.) stosowano pulsometry. Przewóz urobku odbywał się w wiadrach drewnianych po 2 na platformie, wyciąganie kołowrotem ręcznym lub małymi kołowrotami o napędzie elektrycznym.

102. „Helena” – działała w latach 1922-36 i 1937-39. Kopalnia wieloszybikowa o pow. 12 ha przy wsi Przystajń i Widawa.

103. „Nordfeld” – działała w latach 1943-45. Wybudowano ją dla zapewnienia ciągłości wydobycia po kończącej eksploatację kopalni ,,Krystyna”. Była to kopalnia z szybem centralnym, wyciągiem jednoklapkowym z przeciwwagą, kołowrotem elektrycznym (wyciągano urobek w wozach drewnianych). W styczniu 1945 kopalnię zatopiono.

104. „Otto” – działała w latach 1942-45. Kopalnia z szybem centralnym powstała w Kuźnicy, na granicy wsi Przystajń. Miała 4 szyby w obudowie drewnianej: wydobywczy, dwa wodne i wentylacyjny o gł. 16 m. Wybierano rudę z pokładu spągowego. Do wyciągania urobku stosowano wyciąg jednoklapkowy z przeciwwagą kołowrotem napędzanym energią pary wodnej.

Rudę z kopalń czynnych w latach 1940-45 przewożono do wzbogacania w prażakach, a stamtąd koleją wąskotorową na stację kolejową w Pankach.

105. „Przystajń” – działała w latach 1957-59. Mała kopalnia po południowej stronie drogi Panki-Przystajń, składająca się z kilku szybików i upadowej. Wybierała rudę z głębokości 8 m. Wydobycie wyniosło 28 503 t.

106. „Krystyna I” – działała w latach 1960-62. Kopalnia po zachodniej stronie drogi z Panek do Jacisk, wybierała złoża rudy zalegające na głębokości 16,5 m, które udostępniono upadową o długości 65 m. System wybierania filarowo-ubierkowy, o dł. filara 15 m. Obudowa chodników drewniana, transport ręczny. Wozy z urobkiem wyciągano kołowrotem elektrycznym. Wydobycie wyniosło 65 873 t.

107. „Krystyna II” – działała w latach 1963-69. Kopalnia po wschodniej stronie drogi Panki-Jaciska. Pokłady rudy zalegające na głębokości 16-17 m udostępniono upadową o długości 80 m. Eksploatację prowadzono systemem filarowo-ubierkowym (filary 16-18 m). Duży przypływ wody – 7 m3/min. Zatrudnienie 130-140 osób. Wydobycie wyniosło 237 239 t .

***

Nie wszystkie kopalnie działające w rejonie Częstochowy zostały opisane (ze względu na brak materiałów źródłowych). Po 1900 r. istniały kopalnie wieloszybikowe w okolicach Praszki i Strojca zwane ,,Pilawa. Wydobywały one rudę w latach 1921-27 w ilości 1000 t miesięcznie. Były też kopalnie, które nie wydobyły ani jednej tony, gdyż przerwano ich budowę (np. ,,Złochowice).

V. REGIONOTWÓRCZA ROLA KOPALNICTWA RUD ŻELAZA

W wyniku wielowiekowej działalności górnictwa rud żelaza nastąpiły liczne zmiany w przestrzeni w regionie częstochowskim. Tereny między Zawierciem a Wieluniem usiane są miejscowościami, których nazwy świadczą o ich górniczym rodowodzie (np. Rudniki). Na trasie wychodni pokładów rud powstały szlaki komunikacyjne istniejące do dziś.

W XIX wieku rudy w regionie częstochowskim (traktowane jako jeden z ważniejszych w Europie magazynów surowca żelazodajnego) przyczyniły się do dynamicznego rozwoju przemysłu hutniczego – w latach 1896-1901 powstały nowoczesne zakłady wielkopiecowe w Częstochowie i Zawierciu.

Okoliczne kopalnie rud dawały pracę i godziwy zarobek tysiącu ludzi.

Do kuźniczej, górniczej lub hutniczej tradycji nawiązują herby wsi i gmin Poczesna, Panki oraz miast Blachownia i Poręba. Tysiące domów w okolicznych wsiach zbudowano z materiałów pochodzących z kopalń rud, takich jak: szyny, blachy, drewno, cegły. Wiele rodzin wybudowało własny dom w oparciu o nisko oprocentowane lub bezzwrotne pożyczki.

Na wsiach wybudowano dziesiątki remiz straży pożarnej (mieszczących biblioteki, świetlice, sale rekreacyjne), przedszkoli, szkół, dróg, linii energetycznych, wodociągów wody pitnej od Poraja po Blachownię.

Przy kopalniach powstawały osiedla mieszkaniowe dla pracowników (np. w Hucie Starej B, Dźbowie, Blachowni) z całą infrastrukturą (obiekty usługowe, sportowo-rekreacyjne np. zalew ,,Pająk” w Dźbowie, sklepy, ogródki działkowe).

Dzięki kopalniom w latach 1955-70 zbudowano ponad 12 tys. mieszkań w Częstochowie i Kłobucku.

Przedsiębiorstwa górnicze budowały szpitale (np. szpital hutniczy w Częstochowie, szpital górniczy w Blachowni w 1963 r.) i udzielały pomocy szpitalom już istniejącym (np. szpital w Blachowni wyposażono w 200 łóżek), budowały przychodnie lekarskie, budynki biurowe (np. siedziba obecnego Urzędu Miasta w Częstochowie przy ul. Śląskiej 13 mieści się w budynku dawnego Zjednoczenia Górnictwa Rud Żelaza).

Kopalnie przyczyniły się do rozwoju szkolnictwa zasadniczego i technicznego, które wykształciło kilka tysięcy wykwalifikowanych robotników.

Dzięki kopalniom powstały zakłady produkcyjno-remontowe w Sabinowie, konstrukcyjno-mechaniczne w Kłobucku i Osinach, warsztaty mechaniczne. Po likwidacji kopalń obiekty te przekształciły się w zakłady produkcji metalowej.

Pozostałością po kopalniach są funkcjonujące do dziś przedsiębiorstwa budowlane i montażowe takie jak: Komobex, Montex, PBK (Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń).

Górniczą przeszłość regionu częstochowskiego, która była źródłem rozwoju przemysłu i czynnikiem miastotwórczym, eksponuje częstochowskie Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, powstałe w 2008 w Parku Staszica, leżące na Szlaku Zabytków Techniki.

Opracowanie Anna Wołowska

zdjęcia pochodzą z publikacji Łukasza Pabicha: „Krajobraz Górniczy Ziemi Częstochowskiej”, wydanej przez Muzeum Częstochowskie w 2011 r.

Na podstawie książki: ,,Górnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim”, autorstwa Andrzeja Adamskiego; [Zarząd Oddziału Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Gór-nictwa w Częstochowie]. Częstochowa 1994. https://krajoznawca.org/.../545-kopalnictwo-rud-zelaza-w...