DZIEJE DÓBR BRZEZINY WIELKIE.

 DZIEJE DÓBR BRZEZINY WIELKIE.

Brzeziny Wielkie to obecnie miejscowość sztucznie podzielona granicą pomiędzy miastem Częstochowa, a gminą Poczesna. Jej „częstochowska” część znajduje się w południowo zachodnim narożniku dzielnicy Błeszno. Natomiast część należąca do gminy Poczesna nosi nazwę Brzeziny – Kolonia. Historia miejscowości w okresie I RP pozostaje praktycznie nierozpoznana. Wiadomo tylko, że w 1550 r. wzmiankowano tutaj bór zwany Brzeziny. Dopiero schyłek XVIII wieku przynosi pewne wiadomości na temat wsi Brzeziny. Dowiadujemy się, że połowa tej wsi określana mianem Brzeziny litera B należy do dóbr Błeszno, zaś druga połowa jako Brzeziny litera A funkcjonuje jako samodzielny majątek. Brzeziny litera B w 1789 r. wchodziły w skład dóbr Błeszno należących do Stanisława Jeziorkowskiego. Z nich wykształciła się wieś o nazwie Brzeziny Małe. Dzieje dóbr Błeszno wraz z Brzezinami litera B omówiono w numerze 3 (94) Korzeni z 2015 r. W niniejszym artykule opisane zostaną dobra Brzeziny litera A, które zostały przekształcone w wieś noszącą nazwę Brzeziny Wielkie. W 1789 r. właścicielem Brzezin Wielkich był Stanisław Jordan Stojowski. We wsi znajdował się dwór, dwie karczmy, browar, 24 chałupy i 205 mieszkańców. W pruskich księgach hipotecznych w dniu 2 maja 1796 r. tytuł własności dóbr uregulowano na Teklę z Otfinowskich Stojowską, która zmarła 18 października 1808 r. w Częstochowie w wieku 46 lat w swojej kamienicy pod nr 171. Ponieważ nie pozostawiła po sobie testamentu, jej własność przeszła na dzieci: 1. Jana Nepomucena Stojowskiego, 2. Wiktorię ze Stojowskich 1 voto Otfinowską 2 voto Sosnowką – żonę Juliana Sosnowskiego majora Wojsk Polskich, 3. Franciszkę ze Stojowskich Karońską – żonę Feliksa Karońskiego.

Urzędowo ich własność zatwierdzono skutkiem regulacji hipoteki w dniach 28 sierpnia i 30 grudnia 1820 r. Dnia 15 listopada 1821 r. zmarł w Brzezinach w wieku 70 lat Stanisław Stojowski, sędzia pokoju powiatu pilickiego. Był wdowcem po Tekli z Otfinowskich, posiadającym dożywocie na dobrach. Wskutek sporu pomiędzy rodzeństwem, co do praw do majątku, ostatecznym wyrokiem sądu polubownego wydanym 14 czerwca 1822 r. jedynym właścicielem został Jan Nepomucen Stojowski. Tenże był również właścicielem dóbr Pińczyce. Wartość dóbr oszacowano na 127 250 zł. Feliks Karoński nabył dobra Brzeziny Wielkie od Jana Nepomucena Stojowskiego 5 czerwca 1825 r. za 120 000 zł. Mikołaj Rubach nabył ten majątek od Feliksa Karońskiego 19 września 1826 r. za 117 000 zł. Mikołaj Rubach był pisarzem komory celnej, sędzią pokoju powiatu częstochowskiego. Zmarł w Brzezinach 21 lutego 1850 r. w wieku 74 lat, pozostawiwszy po sobie wdowę Eufrozynę z Rajskich. Po jego śmierci majątek przeszedł na dzieci: 1. Anielę z Rubachów Zawadzką, 2. Sewerynę z Rubachów owdowiałą Wolanowską, 3. Daniela Rubacha. Aniela Rubach urodziła się w Łoniowie, a zamieszkiwała w Brzezinach. 16 czerwca 1842 r. w wieku 27 lat poślubiła w Częstochowie Stanisława Kostkę Zawadzkiego liczącego 33 lata, urodzonego w Radomsku, patrona Trybunału Cywilnego guberni augustowskiej, syna Dominika i Jadwigi z Szepańskich, dzierżawców wsi Stobiecko, którzy tam zamieszkiwali, ale w chwili zawarcia tego ślubu już nie żyli. Seweryna Rubach urodziła się w Gągolinie, a zamieszkiwała w Brzezinach. 27 września 1834 r. w wieku 22 lat poślubiła w Częstochowie Józefa Wolanowskiego liczącego 35 lat, urodzonego w Dąbrowie, podsędka powiatu częstochowskiego, syna Józefa i Józefy, której nazwiska panieńskiego w akcie ślubu nie podano. Józef Wolanowski zmarł w Częstochowie 7 listopada 1844 r. Aktem notarialnym z dnia 15/27 lutego 1850 r. obie siostry przypadające im prawnie części dóbr przekazały swojemu bratu Danielowi. Szacunek dóbr ustanowiono na 120 000 zł. Daniel Rubach, podobnie jak jego ojciec, był sędzią pokoju powiatu częstochowskiego. Urodził się 13 lipca 1816 r. w Gągolinie w parafii Łoniów koło Sandomierza. W Brzezinach ze związku Balbiną ze Skarzyńskich urodziły się dzieci: 1. Eufrozyna Teresa Maria w dniu 11 lutego 1853 r., 2. Joanna w dniu 24 maja 1855 r., 3. Wit Adolf Feliks w dniu 15 czerwca 1857 r., 4. Aleksandra w dniu 3 maja 1862 r., która 28 stycznia 1913 r. poślubiła w kościele św. Zygmunta w Częstochowie Walerego Michała Rutkowskiego, przemysłowca, kawalera zamieszkałego w Rędzinach, a urodzonego 4 stycznia 1871 r. w Małusach Małych, syna Michała i Walerii z domu Zajdlicz. Eufrozyna z Rajskich Rubach, wdowa po Mikołaju, zmarła w Częstochowie 2 stycznia 1861 r. w wieku 73 lat. W akcie zgonu stwierdzono, iż zamieszkiwała przy rodzinie w Częstochowie. Po sprzedaży majątku w 1865 r. Daniel Rubach zamieszkał w Częstochowie, gdzie zmarł 20 października 1870 r. Wdowa po nim Balbina ze Skarzyńskich zmarła 27 lutego 1907 r. w Częstochowie w wieku 74 lat. W akcie zgonu podano, że była córką Feliksa iTeresy z Zabokrzyckich, urodzoną w Złotym Potoku. Daniel Rubach uszczuplił swe dobra sprzedając z nich 130 mórg i 32 pręty ziemi Henrykowi Wejchertowi właścicielowi dóbr Błeszno za sumę 20 000 zł. Sprzedaż miała miejsce 14 / 26 czerwca 1854 r., a w skład nabytych gruntów wchodził las zwany Morowna, karczma Poczekaj i dom gajowego. Na skutek ukazu uwłaszczeniowego z 19 lutego / 2 marca 1864 r. włościanie wsi Brzeziny litera A otrzymali na własność z tych dóbr 605 mórg i 168 prętów. Kolejnym właścicielem dóbr stał się Roman Grabiański, który nabył je od Daniela Rubacha 22 czerwca / 4 lipca 1865 r. za 126 000 zł, tj. 18 900 rubli. Wojciech Kmita nabył dobra od Romana Grabiańskiego 31 marca / 12 kwietnia 1869 r. za 138 000 zł, tj. 20 700 rubli. Według pomiarów mierniczych dokonanych w 1884 r. powierzchnia dóbr Brzeziny litera A wynosiła 561 mórg i 110 prętów. Antoni Janowski nabył dobra od Wojciecha Kmity 12 / 24 stycznia 1889 r. za 27 000 rubli. Antoni Janowski brał aktywny udział w życiu społecznym Częstochowy. Był m.in. miejskim radnym, członkiem komitetu budowy kościoła pw. św. Rodziny, dyrektorem Spółki Handlowej Ziemiańskiej. Został członkiem komitetu Wystawy Przemysłowo – Rolniczej w Częstochowie. W latach 1913 - 1916 wydawał pismo „Gazeta Częstochowska”. Zmarł 26 kwietnia 1916 r. w Częstochowie w wieku 59 lat, był synem Ludwika i Marianny z Kołodziejskich, urodzonym w Karczewie, a pochowany został na cmentarzu Kule, gdzie do dziś zachował się jego grób. Małżeństwo Juliusz Adam Scheibler syn Karola i Joanna Wilhelmina z domu Schon córka Juliusza nabyli dobra od Antoniego Janowskiego 4 / 17 lipca 1909 r. za 48 500 rubli. Abram Stobiecki syn Lewka w 3/5 części i Alter Kon syn Abrama w 2/5 części nabyli dobra od małżeństwa Juliusza i Joanny Scheiblerów 16 / 29 października 1913 r. za 61 850 rubli. Małżeństwo Alter Kind syn Arona i Bronisława córka Markusa Wajsfelnera nabyli dobra od Abrama Stobieckiego i Altera Kona 4 lipca 1916 r. za 62 000 rubli. Nowi właściciele nie radząc sobie z zadłużeniem i powszechnym w latach dwudziestych kryzysem wielkiej własności ziemskiej, rozpoczęli sprzedaż ziemi. W 1929 r. na parcelację przeznaczono 77.7732 ha tworząc Kolonię Brzeziny Nr 1. Po odłączeniu kolonii powierzchnia dóbr wynosiła 237.3822 ha. Po śmierci Altera Kinda 22 sierpnia 1927 r. należącą do niego połowę dóbr odziedziczyły jego dzieci: 1. Markus Kind, 2. Godel Kind, 3. Abram Hersz Kind, 4. Adela z Kindów Zylberberg, 5. Sura Kind, 6. Estera Kind, co zatwierdzono protokołem regulacji spadku z dnia 28 czerwca 1928 r. Skutkiem bardzo dużego zadłużenia dobra zostały wystawione na licytację przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. Na pierwszą licytację wyznaczoną na dzień 1 kwietnia 1935 r. nikt się nie stawił. Również na drugą licytację w dniu 11 czerwca 1935 r. nikt nie przybył. Z tego powodu właścicielem dóbr stało się Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w szacunku 74 464 zł co wpisano w księdze wieczystej 7 sierpnia 1935 r. W 1936 r. na parcelację przeznaczono 73.7880 ha. tworząc Kolonię Brzeziny Nr 2 oraz osady Brzeziny od Nr 3 do Nr 6. Po wydzieleniu tej przestrzeni powierzchnia dóbr skurczyła się do 163.5942 ha. W 1945 r. na skutek dekretu PKWN z 6 września 1945 r. majątki ziemskie powyżej 50 ha podlegały przejęciu przez władze na cele reformy rolnej. Okazało się wtedy, że Kindowie dokonali parcelacji całego majątku pomiędzy miejscową ludność. Nie dopilnowano jednak czynności urzędowych i już rozparcelowany majątek przejęło TKZ, które również nie uregulowało tytułów własności. Dopiero decyzją Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydziału Rolnictwa i Leśnictwa w Katowicach z dnia 29 maja 1961 r. orzeczono przejęcie 163.5942 ha na cele reformy rolnej. Na podstawie wniosku z 10 lipca 1961 r. jako właściciela dóbr wpisano Skarb Państwa – Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, Wydział Leśnictwa i Rolnictwa w Częstochowie. Dopiero w tym momencie można było przystąpić do prawnej regulacji własności działek. Po analizie mapy parcelacyjnej sporządzonej w 1929 r. obejmującej 237.3822 można wywnioskować, że całość majątku Brzeziny Wielkie znajdowała się na terenie obecnej gminy Poczesna tuż przy granicy z Częstochową. Jest to obecnie teren wsi Brzeziny Kolonia. Zaznaczono na niej również budynki majątku. Porównując z dzisiejszą mapą to znajdowały się one przy ulicach: Tęczowej, Szczytowej, Jodłowej i Srebrnej. Obiekt mogący być dworem położony był pomiędzy ul. Tęczową 6 i 8, a ul. Srebrną 1 i 5. Według rejestru pomiarowego sporządzonego w 1929 r. działkę z tym obiektem nabyło małżeństwo Bronisław i Helena Waręscy. Dziś jak i w innych miejscach, gdzie stały zabudowania dóbr Brzeziny Wielkie jest już tylko współczesna nam zabudowa.

Autor: Krzysztof Łągiewka
Źródło: Kwartalnik „Korzenie”, nr 103, R.: XXVII, 4/2017