MIESZKAŃCY KUCELINA.

 MIESZKAŃCY KUCELINA.

W częstochowskim archiwum zachowała się księga ludności stałej Kucelina z lat 1870 – 1930, obejmująca domy oznaczone numerami 853 – 864. Jest ponadto spis gospodarzy z 1819 r. oraz nieco dokumentów z XIX wieku dotyczących propinacji (a właściwie jej braku) osady Kucelin, w których odnaleźć można nazwiska właścicieli działów ziemi. Osoby posiadające przodków „na Kucelinie” mogą z łatwością ich zidentyfikować. Trudniej wyjaśnić genezę osady i jej nazwę. Kłopot polega na tym, że tereny na których rozwinęła się osada stanowiły uposażenie lokowanej w średniowieczu Częstochowy, a akt lokacyjny, jak wiadomo, przepadł już w XV w. W połowie XIX w. Rząd Gubernialny Warszawski domagał się od włodarzy Częstochowy odpowiedzi na pytanie, czy Kucelin jest samodzielną wsią, czy też stanowi część miasta. Kucelinianie odprowadzali podatki do Kasy Ekonomicznej miasta Częstochowy oraz korzystali z pastwisk miejskich, ale nie mieli praw przysługujących mieszczanom, opłacać musieli także podatki rządowe właściwe mieszkańcom wsi (zjawisko podwójnego opodatkowania miało miejsce także w przypadku Częstochówki czyli Nowej Częstochowy). Podatkami tymi były: podymne, kontyngens liwerunkowy, szarwarki, składka transportowa i rekrucka, w 1857 osada była zobowiązana zapłacić z tego tytułu 47 rubli 82 kopiejki. Teren osady określali jako „realność miejską podzieloną rzeką Wartą”.

W jednym z wyjaśnień urzędnik Magistratu Częstochowy napisał, że osadę Kucelin założył niejaki Andrzej Jackowski. Wspomniał także o mapie sporządzonej przez geometrę Feliksa Chądzyńskiego w 1819 r. a zatwierdzonej w 1827 r., z której wynikało, że Kucelin leżał w obrębie gruntów miasta, zatem był „wsią kancelaryjną”. Niezaprzeczalnym faktem jest powstanie u schyłku XVI w. w obrębie gruntów miejskich domeny szlacheckiej, tzw. jurydyki. Potwierdza to historyk Karol Nabiałek w książce Starostwo olsztyńskie od XIV do połowy XVII (Kraków 2012, s. 213-215) – osadę Kucelin w południowo-wschodniej części terytorium miejskiego, składającą się z 9 domów i 2 młynów, założył Andrzej Jackowski na początku XVII w. Dodał także, że Jackowski odkupił ziemię od starosty Jana Ocieskiego, a z kolei Ocieski nabył ją wcześniej (w transakcji prywatnej) od mieszczan częstochowskich. Stało się to w okresie, gdy funkcję starosty scedował na swego brata Joachima, a więc po 1589 r. „W efekcie terytorium na którym powstał Kucelin odpadło od miasta Częstochowy, a więc również od starostwa olsztyńskiego. Jackowski nie płacił z tytułu posiadanych gruntów żadnych opłat na rzecz zamku, dlatego osady tej nie umieszczono w wykazie przynależności starostwa” – pisze Karol Nabiałek (str. 215). W konkluzji stwierdził, że akcja osadnicza Jackowskiego powiodła się, skoro nazwa istnieje do dziś.

Skąd wzięła się nazwa? Można zaryzykować tezę, że utrwaliła nazwisko osoby, która z polecenia Jackowskiego sprowadziła w ten rejon osadników lub jakiś element związany z topografią lub sposobem zabudowy. Jakie nazwisko mogłoby wchodzić grę? Z katalogu nazwisk polskich Kazimierza Rymuta (Nazwiska Polaków, Wrocław 1991) można zaproponować kilka form: Kuc, Kucal, Kucała (od kucać – ‘przysiadać na zgiętych kolanach’ lub, gwarowo, ‘kaszleć’). Urządzony gospodarczo obszar mógłby nazywać się wówczas ‘Kucalin’. Z kolei od nazwiska Kucz (od kuczyć ‘dokuczać’ lub od kucza ‘szałas’ – Kuczalin. Pod względem językowym najbardziej pasowałoby nazwisko Kuczel, bo w formie dzierżawczej były to Kuczelin, wtórnie: Kucelin (analogia do: Kocin, Wróblin, Madalin, Izabelin). Zróżnicowanie topograficze (a także własnościowe) Kucelina zdradzają nazwy: Kucelin, Kucelin – Łąki, Kucelin – Piaski, Kucelińska Droga. Ta ostatnia nazwa odnosiła się do (nieistniejącej już) starej drogi łączącej Częstochowę z Olsztynem, nazywanej w rewizji starostwa olsztyńskiego z 1631 r. „Gościńcem Wielkim”. Biegł on od strony Olsztyna w kierunku północno-zachodnim prawym brzegiem Kucelinki. Z tej chyba racji Kucelin określany był czasem mianem przedmieścia. Starsi mieszkańcy wymieniali jeszcze nazwę Koziary, nazywali Dokument z początku lat. 90. XVIII w. (Spis ludności woj. krakowskiego z 1790-1791) poświadcza istnienie w Kucelinie 10 domów (bez numeracji ), w których mieszkało łącznie 55 osób. Właścicielami domów byli Roch Syrek, Urban Muskalski, Gabriel Turek, Gabriel Krzywda, Marcin Deska, Grzegorz Sklarski, Wojciech Deska, Jakub Gawron, Wawrzyniec Deska, Paweł Gołąbek i Walenty Muszalski. Wieś należała do parafii częstochowskiej (św. Zygmunta) w powiecie lelowskim. W roku 1819 domów (gospodarstw) było 12. Tyle samo czynszowa wieś Kucelin liczyła w roku 1869 w czasie sporządzania tabel likwidacyjnych. Kucelin miał ograniczone możliwości rozwoju z braku możliwości powiększenia areału ziemi. Na mapie sporządzonej przez Chądzyńskiego w 1819 r. (zatwierdzonej w 1827 r) widać wyraźnie, że pola mieszkańców Kucelina graniczyły bezpośrednio z gruntami należącymi do mieszkańców Błeszna, Olsztyna i Mirowa. W kierunku północno-zachodnim znajdowała się osada młyńska Dąbie, od zachodu znajdowały się tereny zalewowe Warty.

Na początku XIX w. gmina żydowska w bezpośrednim sąsiedztwie osady (od strony północnej) urządziła cmentarz (kirkut). Każde gospodarstwo Kucelina miało 5 morgów ziemi, wyjątkiem było 4-morgowe gospodarstwo Macieja Turka. Mieszkańcy żalili się na wylewy rzeki Warty oraz zjawisko zasypywania pastwisk przez piaski. Ogromne zmiany były udziałem mieszkańców Kucelina u schyłku XIX w., gdy na gruntach pobliskiego Rakowa zaczęto budowę huty, a przez pola mieszkańców przebiegła linia kolejowa Herby-Kielce. W 1928 powstało lotnisko Kucelin. W 1927 mieszkańcy Kucelina zrzekli się praw do służebności pastwiskowych. Sołtysem wsi był wówczas Roch Muszalski. W 1930 wieś posiadała 18 osad gospodarskich. Przyszły monografista Kucelina ma do dyspozycji dane z wykazu ubezpieczeń zabudowań wsi Kucelin (z wymiarami domostw, stodół i chlewów – podanych w łokciach), księgę uchwał mieszkańców z okresu międzywojennego oraz spis wyborców do Sejmu w 1935 r. W tymże spisie poznać możemy z imion i nazwisk mieszkańców 32 domów Kucelina (nr 12 i 30 niezamieszkałe). Na liście widzimy te same nazwiska co w 1819 r. (Muszalski, Ociepa, Janic, Gęsiarz, Szkop, Gołąbek, Jeziorowski. Ociepa).

W czasie powodzi i roztopów Kucelinka dawała się we znak. Podczas okupacji Niemcy, korzystając z niewolniczej siły Żydów z częstochowskiego getta, usypali wały przeciwpowodziowe. Rozbudowa huty po 1945 r. całkowicie zniszczyła dawny układ osadniczy; na wywłaszczonych terenach powstały dwa zbiorniki na potrzeby huty, po wysiedleniu mieszkańców części Kulcelina, zwanej Piaski oraz zajęciu terenów zlikwidowanego lotniska, wybudowana została walcownia blach grubych. Książka Bronisława Wiernika „Podróż na Trzecią Płaszczyznę”, wydana w 1954 r. przedstawia propagandową wersję uprzemysłowienia Kucelina, pomijając milczeniem losy mieszkających tam od pokoleń ludzi. Ci, którzy zdecydowali się pozostać w swych domostwach, nie byli pewni swej przyszłości, zabroniono im wszelkich inwestycji budowlanych. Na dodatek żyli w cieniu ekologicznej katastrofy.

Ucierpiała przyroda, mocno ucierpiały wody gruntowe, rybna niegdyś Kucelinka, służąca także celom rekreacyjnym, została zdewastowana. Znikło z powierzchni ziemi lotnisko, które służyło Aeroklubowi Częstochowskiemu. Huta zanieczyszczała powietrze, produkowała (poza stalą i koksem) także mnóstwo szkodliwych odpadów. Reportaż z wyprawy rowerowej „W poszukiwaniu dawnego Kucelina” na nastepnej stronie. ANEKS Oto nazwiska 12 gospodarzy spisane w 1819 r.: 1. Piotr Gołąbek 2. Błażej Deska 3. Ignacy Muszalski 4. Marcin Małek 5. Wawrzyniec Deska 6. Franciszek Kołodziej 7. Jan Jabłoński 8. Franciszek Dziombek 9. Jakub Krzywda 10. Elżbieta Turkowa 11. Stanisław Muszalski 12. Idzi Ociepa Właściciele domów w roku 1869: 1. Józef Gołąbek 2. Marcin Rakowski 3. Jan Ociepa 4. Antoni Małek 5. Piotr Deska 6. Jan Jeziorowski 7. Józef Zalas 8. Jan Radecki 9. Bartłomiej Janic 10. Maciej Turek 11. Maciej Muszalski 12. Stanisław Ociepa Poniżej lokatorzy domów (numery miejskie) odnotowani w księdze ludności założonej w 1870 r. – z informacjami o rodzicach, o roku urodzin (w oryginalnym dokumencie daty dzienne), w kilku przypadkach podany jest rok zgonu. 853. Józef Gołąbek (syn Macieja i Józefy z Kukułów) 1834 – 1903, [2.] żona: Kunegunda z Krulikowskich [!], późniejszy właściciel: Florian Ujma (syn Stanisława) ur. 1820 w osadzie Dąb, 2. ż. Tekla z Ociepów ur. 1828 w Słowiku; Tekla Gołąbek (Józef i Rozalia z Janotów) 1879; Franciszek Gołąbek (Józef i Rozalia) 1872, ż. Stanisława z Gęsiarzów 1880 – 1908 854. Marcin Rakowski (syn Marcina i Julianny z Miszczaków) ur. 1865, ż. Wiktoria z Woszczynów ur. 1868 w Mirowie 855. Józef Ociepa (syn Idziego i Magdaleny Gołąbek) ur. 1831, ż. Marianna z Miszczaków ur.1829; Józef Ociepa (s.Józefa), ż. Józefa z Kuroniów ur.1863; 856. Antoni Małek (s. Jana i Marianny z Kołodziejów) (1833 – 1874) ż. Tekla z Ujmów (s. Florianai Heleny z Kukułów); Wawrzyniec Adamus (1834 – 1872) z Błeszna, ż. Jadwiga z Jabłońskich ur. 1833 w Nieradzie; Wincenty Ujma (s. Błażeja i Gertrudy z Wolników) ur. 1828 w Błesznie; Franciszek Małek (s. Jana i Marianny z Kołodziejów), ż. Anna z Zawadzkich [tu także potomkowie Małków i Adamusa. 857. Piotr Deska (s. Wawrzyńca i Marianny Galardziak) ur. 1831, ż. Dorota z Karlińskich ur. 1831; Jan Markowicz ur. 1810 w Słowiku; Balcer Sosnowski ur. 1827 w Błesznie, Ignacy Sosnowski (syn Balcera i Antoniny z Kadułów); Franciszek Gielezy z Wiercicy; Antoni Szkop ur. 1878 Kule. 858. Jan Jeziorowski (Ignacy i Agata z Brondzlów) 1834 w Mstowie, ż. Julianna z Blukaczów ur. 1827 we Wrzosowie; Wojciech Deska ur. 1807 (Piotr i Marianna z Kręciwilków) ż. Katarzyna z Brondzlów. 859. Józef Zalas (Marek i Franciszka Gęsiarz) ur.1838 w Mirowie, ż. Małgorzata z Janików ur. 1824 w Grabówce; Piotr Sitek. 860. Jan Radecki (Wojciech i Klara Nowak) 1828 Jaskrów ż. Ewa z Desków (Gabriel i Rozalia z Kołakowskich) ur. 1828 w Mirowie; Maciej Dziembek (1846 – 1875), ż. Marianna z Radeckich (córka Piotra i Ewy). 861. Bartłomiej Janic (Piotr i Eleonora Wrotniak) 1834, ż. Agnieszka z Krzywdów ur. 1845; Adam Janic ur. 1866 (syn Bartłomieja i Eleonory), ż. Józefa Caban ur. 1874 w Błesznie; Kasper Janic ur. 1869 (syn Bartłomieja i Eleonory) ż. Karolina Rakowska ur. 1870. 862. Maciej Turek (Gabriel i Katarzyna) 1806 – 1869, ż. Rozalia z Jabłońskich ur. 1831 w Poczesnej (2. voto Sosnowska); Ignacy Sosnowski także Kaduła (Balcer i Antonina) 1852, ż. Katarzyna z Płazów ? –1852 z Łojek; Franciszek Sosnowski (1864 – 1894) (Balcer i Agnieszka z Kadułów) ż. Elżbieta Pruska; Paweł Ociepa (Andrzej i Marianna Gląb) 1834 – 1890 z Nowej Wsi, ż. Apolonia Pukiewicz (Marcin i Rozalia Janikowska) z Zawady [k. Mstowa]; Antoni Turek ur. 1865. 863. Marcin Muszalski ur. 1823 864. Stanisław Ociepa (Stanisław i Katarzyna z Gołąbków) ur. 1868, ż. Józefa Jarząbek 1870. Źródło: Kwartalnik ,,Korzenie” nr110 , R.: XXIX, 3/2019
Fotografie z albumu p. Zbigniewa Zębika