,,NAZWA WSI I JEJ GENEZA”. NAZWA WODNA KAMIENICZKA. NIEKTÓRE NAZWY MIEJSCOWE

,,NAZWA WSI I JEJ GENEZA”. NAZWA WODNA KAMIENICZKA. NIEKTÓRE NAZWY MIEJSCOWE.

Kazimierz Rymut dokonał, na podstawie materiału historycznego, klasyfikacji 120 nazw miejscowych terenu byłego księstwa siewierskiego.1 Znajdujemy tu Kamienicę, tak bowiem brzmiała pierwotna nazwa wsi. Określający człon „Polska” pojawił się pod koniec XVIII wieku, po raz pierwszy najprawdopodobniej na mapie głównego kartografa króla Stanisława Augusta, Karola de Perthe-es’a, opracowanej w r. 1787, a wydanej w Paryżu w r. 1792. Zgodnie z przyjętą w onomastyce tradycyjną klasyfikacją, Rymut zaliczył nazwę wsi Kamienica do nazw kulturowych, związanych z materialną działalnością człowieka, wytworami ludzkich rąk. Kamienica została zaliczona do jednej grupy nazewniczęj wraz z takimi miejscowościami, jak Huta Stara, Huta Szklana, Kuźnica Piwońska, Kuźnica Stara, Kuźnica Sulikowska, Kuźnica Świętojańska, Potażnia.2 Rymut, sugerując się zaczerpniętą z Długoszowego „ Liber beneficiorum ” informacją o działającej w Kamienicy kuźnicy, pomieścił nazwę miejscowośri pośród nazw kuźnic koziegłow-skich i siewierskich — miejscowośri związanych z hutnictwem. Wyjaśniając zaś samą nazwę wsi, odesłał do słownikowego hasła „kamienica” - „dom murowany”, „kamieniołom”. Warto w tym miejscu zastanowić się, czy przypadkiem nie należy przesunąć nazwę wsi do grupy nazw topograficznych, określających cechy terenu. Za słusznością takiej klasyfikacji przemiawiają charakterystyczne dla tej miejscowośd szczegóły topograficzne, a mianowicie fakt płytkiego zalegania rud kamienistych.

Kartusz mapy księstwa opolskiego wykonany w Norymberdze z roku 1736 przedstawiający pogranicze śląsko -małopolskie z wsiami Klepaczka ,Zawada,Rudnik Mały i Wielki (znajdują się po śląskiej stronie).Reprodukcja mapy znajduje się w Zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach.Arch.,,Korzeni" .Udostępnił p.Andrzej Kuśnierczyk.

Rzeczownikową formą nazwy, z dawnym sufik-sem —ica, (od „kamień”) należałoby odnieśćdo słownikowego hasła „kamieniste pole”. Wszak właśnie te płytko zalegające tu rudy żelaza zadecydowały o powstaniu pod koniec średniowiecza kuźniczego zakładu, o którym wspomina Jan Długosz. Można powołać się także na zdanie znanego
onomasty, Stanisława Rosponda, który pisał, iż nazwy topograficzne określające teren są, jako naturalne i spontaniczne, zasadniczym i najpowszechniejszym modelem nazewnictwa. Przyroda robiła na ludziach największe wrażenie, „...człowiek pozostawał zawsze pod urokiem przyrody, a potem dopiero wyrażał siebie i swoją działalność osadniczą”.3 Nazwa „kamienica” mogła utrwalić terenowy obiekt krajobrazowy. Ów toponim byłby w swej postaci zgodny z ogólnosłowiańskim nazewnictwem topograficznym, w którym przeważały nazwy typu fizjograficznego, najczęściej odnoszące się do równin, terenów podmokłych i zalesionych. Kamienica to nazwa dość powszechna w Polsce. W urzędowym spisie miejscowośd spotykamy 10 samodzielnych wsi o takiej nazwie.4 Kamienica to także dzielnica Bielska-Białej (od 1968 r. — wcześniej była to wieś). Na terenie wsi Kamienica w r. 1292 powstało miasto Sądecz, dzisiejszy Nowy Sącz.5 Kilka miejscowośd w Polsce ma nazwę złożoną z członu Kamienica (występującego na pierwszym miejscu) oraz wyrazu określającego: Dolna, Górna, Mała, Królewska, Szlachecka, precyzującego dawne stosunki własnośdowe czy też elementy topograficzne. Istnieją także nazwy, w których człon Kamienica znajduje się na drugim miejscu, np. Nowa, Stara Kamienica. Nazwa wsi Kamienica Polska wiąże się bezpośrednio z nazwą przepływającej tu rzeki Kamieniczki, lewego dopływu Warty. Janusz Rieger i Ewa Wolnicz-Pawłowska, autorzy pracy „Nazwy rzeczne w dorzeczu Warty”6, wyprowadzają nazwę wodną Kamieniczka od nazw wsi Kamienica Polska (przy ujściu) i Kamienica (u źródeł—w gminie Woźniki). Jednocześnie zaznaczają, iż obie te miejscowośd mogły wziąć nazwę od pierwotnej nazwy rzeki.7 Powołują się na zapis „Kamieniczka” w Lustracji województwa krakowskiego z r. 1564.

Kartusz mapy księstwa opolskiego wykonany w Norymberdze z roku 1736 przedstawiający pogranicze śląsko -małopolskie z wsiami Klepaczka ,Zawada,Rudnik Mały i Wielki (znajdują się po śląskiej stronie).Reprodukcja mapy znajduje się w Zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach.Arch.,,Korzeni" .Udostępnił p.Andrzej Kuśnierczyk.

Wśród nazw rzecznych rzeczywiście spotyka się stare hydronimy z przyrostkiem -ica (-nica), np. Brynica (od wyrazu breń oznaczającego glinę, błoto), Kłodnica (od kłoda), Bystrzyca. (od bystry, prędki), Łomnica (od łom „przełom”) — by ograniczyć się jedynie do nazw rzek śląskich. Hydronimia Kamieniczki w pracy wspomnianej pary autorów przedstawia się następująco: Zimna Woda albo Zimno-wódka albo Kamieniczka albo Kamieniec.Pośród jej dopływów wymienione są: Kamieńska Woda albo Młyńska Rzeka (prawy) wraz z dopływem Żyłką albo Rzeką, Bródek (nie zlokalizowany w terenie dopływ lewy bądź prawy), Czamoleśna albo Grachotka (prawy), Siedlecka (prawy), Lipnik (lewy).9 Nazwy oboczne Kamieniczki oraz wykaz jej dopływów wymagają kilku wyjaśnień. Jak widać autorzy pominęli w hydronimii starą formę nazwy, Kamienicę. Nazwę Zimna Woda rzeczywiście traktować można jako oboczną, nie w odniesieniu do całej rzeki jednak, lecz do górnego jej odcinka, ściślej mówiąc do wypływającego w lasach, już na Śląsku—na zachód od miejscowości Starcza, strumienia. Ten strumień był odwieczną granicą pomiędzy posiadłościami książąt śląskich a dobrami królewskimi w północno-zachodniej Małopolsce czyli, terenów byłego województwa krakowskiego. Historyk Julian Niemcewicz, podróżujący na początku XIX w. z Częstochowy na Śląsk napisał następujące zdanie: „Mały strumyk, Zimne Wody zwany, od niepamiętnych czasów dzielił Polskę od Śląska”.10

Kartusz mapy księstwa opolskiego wykonany w Norymberdze z roku 1736 przedstawiający pogranicze śląsko -małopolskie z wsiami Klepaczka ,Zawada,Rudnik Mały i Wielki (znajdują się po śląskiej stronie).Reprodukcja mapy znajduje się w Zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach.Arch.,,Korzeni" .Udostępnił p.Andrzej Kuśnierczyk.

Wydaje się, że nazwa Zimna Woda jest stosunkowo młoda. Oto bowiem możemy przytoczyć dwa świadectwa historyczne nie uwzględnione w pracy Riegera i Wolnicz-Pawłowskiej. Pierwsze z nich to dokument króla Kazimierza Wielkiego z r. 1341, wystawiony na zaniku w Lelowie, a dotyczący rozgraniczenia pomiędzy wsią królewską Rększowice w starostwie olsztyńskim a wsią Sułów w ziemi opolskiej.11 Nazwa granicznej rzeki jest podana tu w formie „Kamieniczka”, a więc w formie zdrobniałej.12 Dokument sprzedaży księstwa siewierskiego przez cieszyńskiego księcia Wacława na rzecz biskupa Zbigniewa Oleśnickiego z połowy XV wieku określa granice ziemi siewierskiej. Wymieniona jest w nim rzeka Kamienica.13 Ów północno-zachodni „kąt” księstwa to miejsce, gdzie w późnym średniowieczu schodziły się granice trzech organizmów polityczno-administracyjnych: dwóch księstw górnośląskich, opolskiego i siewierskiego oraz Korony Polskiej. Rzeka Kamienica vel Kamieniczka do momentu sprzedaży księstwa siewierskiego była rzeką graniczną. Po ostatecznym zaś włączeniu udzielnego państewka biskupów do Rzeczypospolitej w r. 1792, podobną rolę spełniała Zimna Woda, przez wielu kartografów utożsamiana z całym odcinkiem rzeki, aż do jej ujścia. Mapa księstwa siewierskiego zamieszczona w Atlasie Historycznym Polski z doby Sejmu Czteroletniego (pod red. Władysława Semkowicza) w ogóle nie uwzględnia nazwy rzeki. Wymienione są jedynie dopływy Lipnik oraz Kozłówka; ten drugi nie figuruje w ogóle w hydronimii opracowanej przez Riegera i Wolnicz-Pawłowską. Nazwa wodna Kozłówka pochodzi od nazwy miejscowej Kozłowiec (część wsi Rudnik Wielki), nazwy topograficznej, bądź dzierżawczej od osobowej: Kozioł. Jako oboczną do prawego dopływu Kamieniczki, Czarnoleśnej, podaja autorzy hydronimii Warty nazwę Grachotka, powtarzając ją zresztą za „Słownikiem geograficznym Królestwa Polskiego”.14 Nazwa ta budziła słuszne wątpliwości językoznawców, gdyż nie ma poświadczonej formy rzeczownika, od której mogłaby powstać. Rieger i Wolnicz-Pawłowska próbowali zestawić nazwę Grachotka z określeniem „grach” (naśladowanie głosu prosiąt) oraz staropolską nazwę osobową Grochot. Mieszkańcy Rudnika terenów używają określenia „Gra-cholki” (gwarowo: groxolki). To sugerowałoby nazwę osobową Grochal (grochol) lub od rzeczownikową od groch.15 Warto dodać, iż ujście połączonych strumieni Grocholki czyli Czamoleśnej (od nazwy miejscowości Czarny Las, pierwotnie: kompleksu leśnego) oraz Kozłówki (wcześniej przyjmującej z prawej strony leśny dopływ wpływający ze źródła na zachód od miejscowości Wylągi) pod miejscowością Własna nazywana jest przez mieszkańców Odrzywół. Nie zlokalizowany przez autorów „Nazw rzecznych...” Bródek to mały dopływ (prawy) biorący swój początek w podmokłym lesie w pobliżu Siedlca Małego, wpadający do Kamieniczki w pobliżu Romanowa. Nazwę może zawdzięczać zarówno nazwie wodnej bród („potok”) lub brodowi między Romanowem a Rudnikiem Wielkim. W hydronimii okolic Kamienicy Polskiej nie może zabraknąć Czarki. Ten mały strumień wypływający z lasu i wpadający z lewej strony Warty, rozgraniczał pola mieszkańców Kamienicy od pól Jastrzębia. Nazwa jest przekształconą dawną nazwę Czarnka, oznaczała wodę o ciemnej barwie. Istnieje także prawobrzeżny dopływ Warty o nazwie Czarka a także przysiółek o tej samej nazwie w okolicach Żarek-Letniska. Spośród nazw miejscowych w obrębie samej wsi wymienić można pięć nazw odnoszących się do poszczególnych części Kamienicy Polskiej. Klepaczka - kojarzy się z działającą nad samą Wartą fabryką tektury, wcześniej istniał tu młyn należący do dawnego folwarku o tej samej nazwie. Nazwa wzięła się od narzędzia służącego do oczyszczania włókien lnu i konopi albo — co bardziej jest w tym wypadku prawdopodobne — od produkcji żelaza. Czasownik klepać to tyle samo, co kuć, bić metal dla nadawania mu formy (od łacińskiego „cudere”, „malleo percutere”). A więc Klepaczka to miejsce, gdzie kuje się żelazo (klepać: klepie, z dołączonym przyrostkiem acz+ka). Widocznie istniał tu zakład kuźniczy. W r. 1822 Józef Behm założył w Klepaczce blich dla bielenia płótna (o czym informował Dziennik Ustaw woj. kaliskiego nr 16 z dn. 10.1.1822). Młynisko — poświadczona na mapie rozmieszczenia gruntów z połowy XIX w. nazwa odnogi rzecznej nad którą znajdowały się staw i młyn. Spiętrzenie wodne mogło być pozostałością po działalności kuźniczej. Wskazuje na to inna nazwa tej części wsi: Szwamberek. To spolszczona forma dość niejasnej nazwy pochodzenia niemieckiego (Schawammberg?. Miejscowa tradycja wiąże tę nazwę ze zwałami szlaki, pozostałością dymarkowego wytopu żelaza. Mieszkańcy Szwamberku na początku naszego wieku zawierali umowy z hutą w Rakowie, dawnej Towarzystwo Zakładów Metalowych B. Handtke (dzisiaj: Huta Częstochowa) na sprzedaż tejże szlaki, jako że zawierała ona jeszcze duże ilości żelaza i nadawała się przetopu w piecach hutniczych. Nie istniejący dziś staw (w miejscu, gdzie stoi stara remiza OSP) był pozostałością spiętrzenia wodnego po dawnej kuźnicy. Podlesie - przysiółek (kolonia) w południowo-wschodniej części wsi, nazwa wywodzi się od popularnego określenia terenowego, oznaczającego „miejsce pod lasem”. Oski — (gwarowo: uoski) tereny nad Wartą w okolicy cmentarza, sąsiadujące z gruntami gminy Poczesna. Nazwę należy wyprowadzić od obocznej nazwy osiki — osa. Zachowała się ona jedynie w nazwach miejscowości typu Ossy, Osowo. Tu w formie zdrobniałej. Jest to nazwa topograficzna od pospolitej w tych stronach osiki (topola czarna). Leżąca za Wartą miejscowość Osiny, również temu gatunkowi drzew zawdzięcza swą nazwę.

Mapa z 1885 roku, ułożona przez Jadwigę z Zakrzewskich Wójcicką. Ciekawym elementem mapy jest legenda, którą można odnaleźć w ozdobnej bordiurze wokół mapy. Jest to mapa tematyczna z elementami graficznymi (sytuacja przedstawiona rysunkowo). Tematami na mapie są: folklor, przemysł i rolnictwo Królestwa Polskiego pod koniec XIX w. Mapa Poglądowa Królestwa Polskiego wraz z "Objaśnieniami" ułożona przez Jadwigę z Zakrzewskich Wójcicką wydanej nakładem St. Szafarkiewicza w Warszawie w 1885 roku, drukiem Ignacego Zawieszewskiego, Nowy Świat 46. Publikacja została dopuszczona do druku przez cenzurę (ДозволеноЦензурою, Варшава, 27 Мая 1885 года),

Nazwy topograficzne z obszaru Kamienicy Polskiej wiązały się z nazwiskami właścicieli terenów (posesji, pól, łąk) na których dane obiekty się znajdowały, np. Kapuścińska Góra (także: Góra Kapuścińskiego). Najdawniejsze nazwy zaginęły, niektóre dochowały się jedynie w formie szczątkowej. Niestety, miejscowość nie miała w ubiegłym wieku kronikarza, jakim był dla leżących za pruskim kordonem Woźnik Józef Lompa, który ocalił dla potomnych bogaty materiał nazewniczy (i historyczny) okolic miasta.16 Nauczyciel z Lubszy nie znal chyba Kamienicy Polskiej, choć kilka razy był w Koziegłowach, a w r. 1862 w Poraju na stacji kolejowej.17 Nie dotarł do Kamienicy znakomity etnograf Michał Federowski; poświęcił tej miejscowości tylko jedną wzmiankę w swej pracy pt. „Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy...”18

Fragment I rozdziału monografii przygotowanej przez autora do druku w 1985 r. Dzięki badaniom dra Jacka Laberscheka i dra Zdzisława Nogi poszerzył się znacznie zakres wiedzy o przeszłości wsi. Niezbędne jest rozszerzenie rozdziału pt.,,Dzieje Kamienicy na tle losów księstwa siewierskiego (1443-1792).
PRZYPISY

1 K. Rymut, Nazwy miejscowe dawnego księstwa siewierskiego. „Onomástica” XV, 1970 s. 5-37

2 K. Rymut, Nazwy miejscowe.... s. 12

3 S. Rospond, Mówią nazwy, Warszawa 1976, s. 27

4 Wsie o tej nazwie spotykamy w następujących gminach: Gostycyn - woj. bydgoskie, Załuski - woj. ciechanowskie, Woźniki - woj. częstochowskie, Kazimierz Biskupi - woj. konińskie, Gołcza - woj. krakowskie, Kamienica k. Łącka - woj. nowosądeckie, Paczków - woj. opolskie, Wągrowiec - woj. pilskie, Stronie Śl. - woj. wałbrzyskie, Dobrzyń n. Wisłą - woj. włocławskie.

5 Por. F. Kiryk, Lokacje miejskie nieudane, translacje miast i miasta zanikłe w Małopolsce do połowy XVII stulecia, .Kwartalnik Historii i Kultury Materialnej” 1990 nr 3, s. 378

6 Wrocław 1975, Prace onomastyczne nr 24

7 J. Rieger, E. Wolnicz-Pawłowska, Nazwy rzeczne..., Katowice 1931r, s. 61

8 H. Borek, Wśród śląskich nazw, Opole 1986, s. 26

9 J. Rieger, E. Wolnicz-Pawłowska, op. dt..., s. 223-224

10 J. U. Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich 1811 do 1829, Petersburg 1859, Poznań 1872 (przedruk w; Górny Śląsk i Zagłębie w dawnych opisach wiek XIX, Katowice 1989, s. 41

11 Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, cz. 5 Wrocław 1974 2530. Por. art. Jacka Laberscheka „Obrona autentyczności dokumentu K. Wielkiego z 1341 r. „Korzenie” nr 8

12 Por. Hydronimia Odry. Wykaz nazw w układzie hydrograficznym, Opole 1983; Hydronimia Wisły, cz. 1, Wrocław 1965

13 S. Kuraś, Kalejdoskop dziejów ziemi siewierskiej, „Nad Wartą” 1958 nr10

14 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 15, s. 747

15 Por. Grochol, część miasta Bydgoszcz, także Grocholice, część miasta Bełchatów oraz wsie o nazwie Grocholice w gminie Poddębice w woj. sieradzkim, w gminie Lipnik i gminie Sadowię (obie w woj. tarnobrzeskim)

16 O „Notatkach do topograficznego opisu terytorium miejskiego Woźnik” sporządzonych przez Lompę ok. 1860 r. pisze Ludwik Musioł w swej książce pt. „Wożniki. Dzieje miasta od czasów najdawniejszych do połączenia z Maderzą w 1922 r., Opole 1971, s. 8

17 O swych pieszych wycieczkach do Koziegłówek, Siewierza, Koziegłów, Żarek i Mstyczowa pisał w listach do Józefa Ignacego Kraszewskiego. Był min. naocznym świadkiem rozbierania resztek murów kozieglowskiego zamku na budowę drogi do Gniazdowa. Listy Józefa Lopmy do J. I. Kraszewskiego z lat 1860-1862, wyd. K. Dobrowolski, Katowace, 1931

18 „Biblioteka Wisły”, i 1-2, Warszawa 1888-1889. Była to - najprawdopodobniej zasłyszana - informacja, iż konduktom pogrzebowym w Kamienicy Polskiej towarzyszy orkiestra. Nie spotkał się z podobnym zwyczajem Federowski w czasie swych etnograficznych wędrówek. Autor: Andrzej Kuśnierczyk. Źródło: Kwartalnik ,,Korzenie” nr16 , R VI, 2/1996r
Mapa z 1885 roku, ułożona przez Jadwigę z Zakrzewskich Wójcicką. Ciekawym elementem mapy jest legenda, którą można odnaleźć w ozdobnej bordiurze wokół mapy. Jest to mapa tematyczna z elementami graficznymi (sytuacja przedstawiona rysunkowo). Tematami na mapie są: folklor, przemysł i rolnictwo Królestwa Polskiego pod koniec XIX w.

Mapa Poglądowa Królestwa Polskiego wraz z "Objaśnieniami" ułożona przez Jadwigę z Zakrzewskich Wójcicką wydanej nakładem St. Szafarkiewicza w Warszawie w 1885 roku, drukiem Ignacego Zawieszewskiego, Nowy Świat 46. Publikacja została dopuszczona do druku przez cenzurę (ДозволеноЦензурою, Варшава, 27 Мая 1885 года), Źródło: http://polona.pl/item/3741569/0/http://www.polona.pl/item/3741568/1/