STOPY, SĄŻNIE, MORGI, HUBY, GARNCE. DAWNE JEDNOSTKI MIAR.

 STOPY, SĄŻNIE, MORGI, HUBY, GARNCE. DAWNE JEDNOSTKI MIAR.

Czytając uważnie Korzenie, a także sięgając wstecz pamięcią, natrafiamy na dawniej stosowane jednostki miar. W Polsce od roku 1966 obowiązuje zunifikowany międzynarodowy układ jednostek miar Sl, ale w języku potocznym używamy czasem jednostek starych jak np. garniec, morga czy jeszcze inne. W dawnej Rzeczypospolitej (przedrozbiorowej) stosowane w różnych dzielnicach, ziemiach, miastach jednostki miar - mimo czasem takich samych lub po-dobnych nazw - znacznie się różniły. System miar staropolskich urzędowo wprowadzony w 1764 r. miał zunifikować i uporządkować dotychczasowy system mierniczy. Po rozbiorach miary staropolskie zastąpiono miarami galicyjskimi (1801 r.), pruskimi (1817 r.), a w Królestwie Polskim w 1819 r. miarami nowopolskimi.

W Królestwie od roku 1849 wprowadzono system miar obowiązujący w Rosji. W II Rzeczypospolitej system metryczny wprowadzony został w 1919 r. Ponieważ publikowane w Korzeniach artykuły dotyczą w dużej części XIX w., dlatego chcę Czytelnikom przybliżyć niektóre z dawniej używanych jednostek miar w Królestwie oraz w zaborach. Handlowymi nowopolskimi jednostkami długości były:
cal - określany jako jednostka długości równa szerokości typowego „paznokcia kciuka" lub „szerokości wielkiego palca w brzuszczu przy osadzie paznokcia" = 0,024 m
1 cal rosyjski (od 1849 r.) = 0,0254m
łokieć - podstawowa jednostka długości określana jako długość od stawu łokciowego do końca rozprostowanego palca środkowego = 0,576 m = 2 stopy 1 stopa = 28,8 cm
1 stopa rosyjska (od 1849 r.) = 30,48 cm
sążeń (pierwotna nazwa siąg) określany jako jednostka długości równa zasięgowi rozpostartych ramion dorosłego człowieka do końców rozpostartych palców środkowych = 1,728 m = 6 stóp = 3 łokcie
sążeń rosyjski (od 1849 r.) = 2,134 m = 1/500 wiorsty
sążeń wiedeński = 1,8966 m
sążeń w zaborze pruskim = 2,092 m dłoń była jednostką staropolską = 3 cale.

Wg Z. Glogera dłoń to 4 cale, a 6 dłoni to łokieć. Rolnymi i budowlanymi jednostkami miar m. innymi były: 1 sążeń = 1,728 m = 4 stopy (geometr.)
1 pręt = 2,5 sążnia = 4,32 m
1 smur mierniczy = 10 prętów =43,2 m
Rolne miary powierzchni:
1 pręt kwadratowy = 18,66 m2 kwadratowy sznur mierniczy = 10 prętów kwadratowych = 1866,2 m2
1 morga (miara podstawowa) = 3 sznury kwadratowe = 5598,7 m2
Pruskie i niemieckie rolne miary powierzchni po 1817 r.:
1 pręt kwadratowy = 14,18 m2
1 morga reńska = 180 prętów kwadratowych = 2553 m2
1 włóka = 30 morgów = 76597 m2
Rosyjskie rolne miary powierzchni (po 1849 r.):
sążeń kwadratowy = 4,55 m2
1 ośmina = 800 sążni kwadratowych = 3642 m2
1 dziesięcina skarbowa = 3 ośminy = 10925 m2
Galicyjskie rolne miary powierzchni (od 1801 r.), a od 1857 r. miary austriackie:
1 kwadratowy sążeń wiedeński = 3,597 m2
1 morga dolnoaustriacka = 5755 m2

Ciekawy opis morgi i włóki znaleźć można w IV tomie Encyklopedii Staropolskiej. „Morgiem czyli jutrzyną nazwano taką przestrzeń roli, którą można było parą wołów zaorać przez dzień od rana. Włóka oznaczała większe pole, które po zaoraniu lub posiewie potrze-ba było włóczyć czyli bronować także cały dzień". Ten opis morgi różni się nieco od podanego przez pana Pawła Najnigiera na podstawie źródeł niemieckich /Korzenie nr 79/ „Włóka tym się różniła od łanu, że oznaczała przestrzeń orną czyli włóczną, gdy łan oznaczał wymiar całego gospodarstwa, a więc z łąkami, wygonami itd. W Wielkopolsce włókę roli zwano często z niemiecka hubą lub hufem. Sądzę, że nie tylko w Wielkopolsce, ale tam, gdzie posługiwano się również miarami niemieckimi, np. w Kamienicy Polskiej. Łanem (włóką) nazywano dawną jednostkę powierzchni gruntu, w dawnej Polsce także obszar pełnorolnego gospodarstwa chłopskiego, wyznaczanego podczas nadziałów lokacyjnych. Stanowił podstawę do określania wymiaru czynszu, pańszczyzny, podatku ale również do wybierania żołnierzy do piechoty. Stąd piechota łanowa. Łan chełmiński = 30 morgów = 16,8 ha

Nowopolskie miary objętości płynów:
1 kwarta = 1 l
1 garniec = 4 kwarty = 4 l
1 beczka = 25 garnców = 100 l
1 garniec rosyjski (do ciał sypkich) = 3,2798 l
1 garniec pruski (do ciał sypkich) = 3,475 l
1 garniec galicyjski = 3,8437 l
Jako jednostki ciał sypkich /2/ funkcjonowały również:
1 korzec = 32 garnce = 128 l
1 łaszt = 30 korców Na podstawie zestawienia wybranych jednostek miar zauważyć można, że ludzie od najdawniejszych czasów wytwarzając, wymieniając lub sprzedając towary starali się tworzyć jednostki miar. Wykorzystywali do tego celu wymiary części ciała (np. palca, dłoni, łokcia), wymiary przedmiotów czy naczyń, którymi się posługiwali (garniec, beczka, sznur itp. ). Z racji moich zainteresowań pszczelarskich znalazłem, że kiedyś bartnik składał właścicielowi lasu roczną daninę 20 urn miodu, posługując się rączką - miarą równą 10,5 garnca. Jaką objętość miała urna? Na podstawie przykładów różnych jednostek można sobie wyobrazić trudności np. w prowadzeniu handlu w jednym państwie, a co dopiero w wymiarze międzypaństwowym. Widzimy też, jak wielkie znaczenie miało wprowadzenie międzynarodowego układu jednostek miar SI dla uproszczenia obliczeń, pomiarów, wymiany informacji.
Autor: Jan Sokala (Bydgoszcz)
Źródło: Kwartalnik ,,Korzenie” nr81 , R.: XXII, 2/2012 https://www.laliny.hekko24.pl/miar.htm