Z alfabetycznego spisu miejscowości byłej guberni piotrkowskiej, udostępnionego nam w pracowni naukowej Archiwum Państwowego w Częstochowie, wynotowaliśmy miejscowości, przysiółki, kolonie, zagrody, folwarki a także budki dróżników przy kolei warszawsko-wiedeńskiej znajdujące się wówczas na terenie rozległej gminy Kamienica Polska.
Adamów - folwark, Bargły - wieś, Borek - folwark, Dębowiec - wieś, Dębowiec - zagroda, Kamienica Polska - kolonia, Lepisz - folwark, Michałów - folwark, Młynek - folwark, Osiny - budka (trzy obiekty), Osiny - wieś, Poczesna - budka (trzy obiekty), Poczesna - folwark, Poczesna - wieś, Poczesna - kolonia, Wanaty - wieś, Wypalanki - zagroda leśna, Zawada - wieś, Zawisna - wieś
Mapa z 1885 roku, ułożona przez Jadwigę z Zakrzewskich Wójcicką. Ciekawym elementem mapy jest legenda, którą można odnaleźć w ozdobnej bordiurze wokół mapy. Jest to mapa tematyczna z elementami graficznymi (sytuacja przedstawiona rysunkowo). Tematami na mapie są: folklor, przemysł i rolnictwo Królestwa Polskiego pod koniec XIX w. Mapa Poglądowa Królestwa Polskiego wraz z "Objaśnieniami" ułożona przez Jadwigę z Zakrzewskich Wójcicką wydanej nakładem St. Szafarkiewicza w Warszawie w 1885 roku, drukiem Ignacego Zawieszewskiego, Nowy Świat 46. Publikacja została dopuszczona do druku przez cenzurę (ДозволеноЦензурою, Варшава, 27 Мая 1885 года), Źródło: http://polona.pl/item/3741569/0/ http://www.polona.pl/item/3741568/1/
Spis odzwierciedla sieć osadniczą rejonu Poczesny i Kamienicy Polskiej. Najstarszą metryką na tej liście legitymują się miejscowości wywodzące się ze średniowiecznych kuźnic: Osiny czyli dawna Kuźnica Chybakowska oraz Kamienica (od początku XVIII w. zwana Polską), wymieniane w źródłach już w XV w. Pierwsza należała do parafii Zrębice, druga do parafii miejskiej w Koziegłowach. Kariera Poczesny rozpoczęła się wraz z ustanowieniem parafii, a więc na początku XVII w., choć sama wieś leżąca na terenie starostwa olsztyńskiego ma metrykę wcześniejszą. Ludność trudniła się głównie uprawą konopii (łac. Cannabis sativa), z których po roszeniu otrzymywało się mocne i odporne na gnicie włókno. Wnioskujemy o tym na podstawie lustracji z XVII i XVIII w.1 Kościół ufundował Jan z Ocieszyna Ocieski. Drewnianą świątynię rozebrano w połowie XIX w., dzisiejsza świątynia powstała w 1. 1870-1877, Kamienica Polska od 1869 r. miała już własną parafię.2 Folwarki w zachodniej części starostwa olsztyńskiego powstawały po wejściu w życie ustawy sejmowej pozwalającej szlachcie na wykupienie ziemi z rąk kuźników, a więc z końcem XVI w. Proces ten dobrze widać na mapie województwa krakowskiego. Nazwa «kolonia» oznacza osadnictwo późniejsze, XVIII- lub XIX-wieczne.
Jedynie w przypadku Kamienicy Polskiej określenie „kolonia” jest mylące: wieś istniała grubo wcześniej (na początku XVII w. jest już przedmiotem sporu między Błeszyńskimi a biskupami krakowskimi), kolonizacja z 1818 r. była ważnym wydarzeniem w okolicy, dotyczyła dużej grupy kolonistów, dlatego bardziej zapisała się w pamięci. Koloniści podzielili między siebie nie tylko wieś ale i dwa folwarki: Klepaczkę i Romanów. Wypada żałować, że spis z końca XIX w. przeprowadzony przez carską administrację nie obejmował wszystkich obiektów terenowych, ważnych dla dawnej topografii i nazewnictwa. Nazw własnych szukać należałoby w dawnych aktach parafialnych, niestety akt parafii koziegłowskiej z XVII i XVIII w. w Archiwum Archidiecezjalnym w Częstochowie nie ma. Stare akta parafii Poczesna nie obejmują natomiast obszaru Kamienicy. W omawianym tu wykazie figuruje leśna zagroda Wypalanki, której nie potrafimy zlokalizować. Najcenniejsze dla odtworzenia dawnego pejzażu są nazwy pól, łąk, niw, strumyków. Swoje nazwy miały także młyny, zagajniki, lasy, charakterystyczne obiekty, takie jak większe wzniesienia, kamieniołomy, wąwozy, stare szlaki komunikacyjne, wreszcie karczmy. W rejonie Koziegłów i Żarek nazwa młyna uwieczniała nazwisko młynarza (np.Ordon, Oczko) lub charakterystyczny odgłos pracy młyna, np. Burkot, Pomykacz itp. Osiny zawdzięczają nazwę gatunkowi topoli, Wanaty najpewniej podmokłym łąkom, Borek i Dębowiec lasom. Folwarki Adamów, Michałów, a także nie wymienione w spisie Karolina i Romanów, nazwane zostały od imion założycieli bądź posiadaczy.3 Starostwo olsztyńskie w drugiej połowie XVIII w. było kolejno w posiadaniu Lubomirskich, Potockich i Sołtyków. Dzięki lustracji z 1789 r. znamy wszystkich mieszkańców klucza, którego centrum stanowiła Poczesna4, a w skład którego wchodziły wsie Nierada, Łaziec, Wąsosz, Zawisna, Zawada, Własna, Starcza, Karolina i folwark Klepaczka. Zarządzał nim gubernator. Tytuł ten przylgnął do kolejnych zarządców, nawet gdy dawny klucz poczeszyński stał się ekonomią rządową Królestwa Polskiego. O jednym z właścicieli ekonomii (przed Lemańskim), Stanisławie Cieszkowskim wspomina Bogdan Snoch w swych Legendach i baśniach znad Warty 5 czyniąc go bohaterem głośnego romansu z młodą wdową po adiutancie króla saskiego Augusta III, Emmą Weber. Źródła notarialne owym romansem się nie zajmowały, potwierdzają natomiast fakt, iż rządca ekonomii Ciszkowski (zmarł bezżennie) pożyczał różne kwoty. Czy rzeczywiście pod koniec życia przeniósł się do samotni pod Dębowcem i czy ukrył tam jakieś skarby wyrokować nie możemy, brak na to jakicholwiek dowodów. Uznajmy jednak, że dla powtarzanych i kolportowanych drukiem legend wątki romansowe są nieodzowne, bo działają na wyobraźnię czytelnika niczym waleriana na kota. Czytelników Korzeni możemy jedynie odesłać do stosowych źródeł, bowiem brak nam miejsca na przedrukowanie pełnych spisów mieszkańców wsi dawnego klucza po-czeszyńskiego,6 Charakterystyczny dla byłych wsi królewskich, gdzie ziemie przekazywane były z dziada pradziada, był niemal stały zasób nazwisk.7 W lustracyjnym opisie Karoliny występuje obiekt topograficzny „lasek” (na który wcześniej nie zwróciliśmy uwagi) a w nim „dom mieszkalny JW starosty trzy z pokojami porządnemi. Kuchnia z wszelką wygodą postawiona, pralnia (...) garderóbka, wozownie i stajnie. Te wszystkie pobudynki nowo wystawione, słomą pokryte. Sadzawek cztery, nowo wyrobionych (...) Ta cała pozycja lasku i budowli wierzbami w kratę obsadzona, rowami okopana. Ulice od Poczesny sadzone wierzbami. Z tej Karoliny groble i mosty dwa przez rzekę Wartę do Osin nowo postawione. Przy tej Karolinie folwark (...)”Wyzwaniem dla miłośnika lokalnej historii jest próba odtworzenia planu zabudowy Karoliny. Znajdowała się tu siedziba zarządcy klucza, zwanego zwycza-jowo starostą. Gubernatorem starostwa olsztyńskiego, do którego przypisane było także wójtostwo w Częstochowie, był pod koniec XVIII w. Piotr Rudowski. Wszystko wskazuje na to, że wspomniane budynki były wystawione właśnie przez niego. Interesujący szczegół lustracji dotyczy obsadzenia drogi do Poczesny wierzbami. Pani Jadwiga Giedryko-wa zapamiętała z dzieciństwa aleję topolową na Karolinie (por. Korzenie 48/49, s. 6), niesamowity szum drzew podczas burzy. Pamięć dzieciństwa rejestruje elementy pejzażu, ale często nie zachowuje botanicznej precyzji. Wszystko przemawia na korzyść wymienionych w lustracji wierzb. Notabene kilka okazałych egzemplarzy, niestety w coraz gorszym stanie, rośnie jeszcze na granicy Poczesny i Nowej Wsi. Wracając raz jeszcze do Karoliny z Sapiehów Potockiej vel Sołtykowej. Oprócz starostwa olsztyńskiego posiadała także przywileje na dwie wsie, Osiny i Łysieć (uważni czytelnicy Korzeni wiedzą, że obie wsie były w XVII i XVIII w. w rękach Doruchowskich) oraz na wójtostwa w tychże wsiach a ponadto wójtostwo w Biskupicach. Jej mąż Stanisław Sołtyk w 1789 r. stał się posiadaczem wójtostwa częstochowskiego (po Piotrze Jeziorkowskim) do którego należała również wieś Stradom - dziś w obrębie miasta. Opowieść o okolicach Kamienicy może snuć się bez końca. Pozwalają na to głównie nowe szczegóły archiwalne. Na VIII Seminarium Historyków Sztuki w Kielcach Andrzej Kuśnierczyk przedstawił dzieje sporów Błeszna i Stradomia o tereny nad rzeką Konopką8. Oto w spisie mieszkańców II cyrkułu policyjnego Częstochowy (sygn. AMGZ 212, s. 26) na który zwróciła Korzeniom uwagę p. Dorota Czech z Archiwum Państwowego w Częstochowie, w posesji nr 18 figurują dwie szlachcianki: Ewa Skorupka ur. 24 grudnia 1807r. w Błesznie oraz jej siostra Zuzanna, ur. 16 stycznia 1813 r. także w Błesznie. Pierwsza z nich to zapewne była właścicielka dóbr Błeszno. W tym samym źródle wymieniony jest paulin o. Marceli Ficenes (właściwe imię Jan), urodzony w 1824 r. w Kamienicy Polskiej oraz trzy siostry Gruzdz, mieszkające wcześniej w Kamienicy Polskiej; Aniela ur. się w 1842 r. w Nadarzynie pod Warszawą, zaś Klotylda (ur. 1845) i Józefa (ur. 1846) w Kamienicy. To córki kontrolera skarbowego Adama Gruzdzia. Wiedza na temat najbliższych okolic Kamienicy Polskiej jest niezbędna, gdy chce się poznać kulturowy pejzaż, w którym wypadło żyć kolonistom z „kraju austriackiego”, tkaczom z Gór Orlickich, rzemieślnikom i rolnikom z pruskiego Śląska, z Moraw, dalekiej Saksonii, Bawarii czy Schwarzwaldu. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 1 Hipoteza Franciszka Piekosińskiego, autora znanego opracowania Rycerstwo polskie wieków średnich (t. III, Kraków 1901) głosząca, iż Poczesna zawdzięcza swą nazwę jakiemuś Poczesnemu (jak Częstochowa Częstochowi, Pabianice Pabianowi) jest mało prawdopodobna, biorąc pod uwagę późne pojawienie się wsi w źródłach historycznych. Nazwa wsi wywodzi się najprawdopodobniej od paczesi, gwarowo «poce-sie». Paczesie to efekt dekortyzacji łodyg konopi. Mieszkańcy wsi należącej do olsztyńskiego zamku specjalizowali się zapewne w dostarczaniu włókien konopnych do przędzenia. Obowiązek międlenia konopi mieli także mieszkańcy pobliskiej Nierady. Nazwy wsi Konopiska tłumaczyć w tym kontekście chyba już nie trzeba.
2 Kolejno wydzieliły się parafie w Starczy (w 1911 r.), Nieradzie (1985) i Wanatach (1988). Własny kościół posiadają mieszkańcy Osin. Por. Archidiecezja Częstochowska, Katalog 1993.
3 Pierwotna nazwa Zawisny to „Zawistna”, co znaczyło: niewdzięczna. Trudno się dziwić takiej charakterystyce skoro wieś ulokowała się na piaszczystych, nieurodzajnych glebach. W wymowie gwarowej mieszkaniec wsi Poczesna to „pocześniok” (w języku ogólnopolskim „pocześniak”), analogicznie: Ślązak, poznaniak itp.). Dla kamie-niczan mieszkaniec Wanat to „wanocok” (z konieczną w tym wypadku obocznością t:c), dla mieszkańca Wanat kamieniczanin to „ka-miniczok”, mieszkaniec Osin - „osiniok „ Jastrzębia - „jastrzębiok” czy raczej ,ja-strzymbiok” itp. Forma literacka wymusza określenie „pocześnianin”, „zawiśnianin” (co oznacza dosłownie: mieszkający za wiśnią!), wreszcie: „wanaczanin”. Ostatnia forma brzmi niedorzecznie jak np. „poznanianin”. Mówiąc humorystycznie: pocześnianin to człowiek, który jest już „po czesnem”, tzn. opacił czesne, np. w prywatnym liceum.
4 Dawne lustracje używały przymiotnika „poczeszyński”, mówiono o parafii po-czeszyńskiej i proboszczu poczeszyńskim a nie „pocześniańskim” czy też „pocześnień-skim”.
5 Częstochowa, b. r. w., s. 27-28.
6 O lustracji z 1789 r. pisaliśmy w 46. numerze kwartalnika.
7 Do dziś we wsi Zawisna mieszkają potomkowie wymienionych w XVIII-wiecz-nej lustracji gospodarzy: Kaźmierczakowie, Łobodeccy, Kupczykowie, Rakowie, Grzybowscy, Grucowie, Czerwikowie, Kołodziejczykowie. W Wanatach w 1789 r. nazwisko Szymczyk nosi trzech gospodarzy, podobnie w przypadku nazwiska Grzyb, Czerwik i Rogacz. Włodarzem był Tomasz Churas (w takiej pisowni). Mieszkał tu także Marcin Fox, zapewne ostatni przedstawiciel rodziny występującej w aktach parafii Poczesna przez cały wiek XVIII.
Opracował: Andrzej Kuśnierczyk
Źródło: Kwartalnik ,, Korzenie” nr54,RXV, 3/2005
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz