IRENEUSZ CUGLEWSKI – WSPÓŁTWÓRCA IZBY PAMIĘCI W KAMIENICY POLSKIEJ

 IRENEUSZ CUGLEWSKI – WSPÓŁTWÓRCA IZBY PAMIĘCI W KAMIENICY POLSKIEJ

IRENEUSZ CUGLEWSKI – WSPÓŁTWÓRCA IZBY PAMIĘCI W KAMIENICY POLSKIEJ
Majewski Łukasz, Bekus Ewelina
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy
im. Jana Długosza w Częstochowie

Uroczystość przy Pomniku ku czci poległych i pomordowanych w Kamienicy Polskiej.Lata 80-te.Foto z albumu p.Ireneusza Cuglewskiego

Ireneusz Cuglewski urodził się 21 lipca 1925 roku w Kamienicy Polskiej koło Częstochowy 1 . Wśród rówieśników wyróżniał się wybitnymi osiągnięciami w szkole. W nagrodę za dobre oceny, naukę w szkole średniej miało opłacać mu państwo 2 . We wrześniu 1939 roku jego edukacja została przerwana przez wybuch II wojny światowej. Już sam jej początek był dla kilkunastoletniego wówczas chłopca szczególnie tragiczny, gdyż uczestniczył w grupowej egzekucji. Masowy mord w jego wsi stanowił odwet niemieckiego oddziału za śmierć dwóch żołnierzy. Ich ciężki pojazd bojowy wpadł do rzeki Kamieniczki w Romanowie. Poruszając się w nocy nie zauważyli, że most został wcześniej wysadzony 3 . Zniszczyli go polscy saperzy, którzy chcieli utrudnić przejazd wrogim wojskom. Brak mostu został oznaczony, jednak według relacji mieszkańców gminy, ktoś w nocy musiał wyrzucić ostrzeżenie na pobocze 4 . Niemieccy żołnierze najpierw przystąpili do palenia domów. Swój dobytek stracili: Leon Blachnicki, Roman Blachnicki, Bronisław Choleczko, Stanisław Coner, Ferdynand Coner, Stanisław Duszel, Gustaw Klar, Stefan Kołodziejczyk, Honorata Minkina, Bronisław Morawiec, Ignacy Otrąbek, Roman Pluta, Aleksander Sędziwy, Dionizy Szpunda. Osoby starsze i schorowane, które nie mogły opuścić domów o własnych siłach, zginęły w płomieniach 5 . Ponadto w pobliskim lesie, został dokonany mord na kilku mężczyznach i młodych chłopcach. W trakcie egzekucji zginęli: Stanisław Chwist (20 lat), Ferdynard Coner (55 lat- ojciec), Henryk Coner (18 lat - syn), Teofil Kidawa (22 lata), Józef Łebek (56 lat), Zygfryd Sitek (23 lata), Bronisław Szulc (45 lat). Egzekucje przeżyli tylko dwaj chłopcy: postrzelony w ramię Jan Łebek oraz Ireneusz Cuglewski. Ten ostatni został draśnięty przez pocisk w policzek. Siła uderzenia powaliła go na ziemię, w efekcie czego chłopiec stracił przytomność. Prawdopodobnie dzięki temu przeżył. Gdy się ocknął, odnalazł go kuzyn - Jan Golis, który prowizorycznie opatrzył nastolatkowi twarz. Wieczorem oboje dotarli do domu Walentków, gdzie znaleźli opiekę i otrzymali pomoc 6 . W czasie wojny Ireneusz Cuglewski pracował jako przymusowy robotnik. Przez pierwszy rok, pomagał przy budowie drogi w Kamienicy Polskiej (X 1940 - X 1941). Następnie przez dwa lata pracował przy linii kolejowej na trasie Lubliniec - Kochanowice (X 41 - VII 43) 7 . Z kolei w ostatnim okresie wojny (VII 43 - V 45) przebywał w obozie pracy Forsthaus Lag w Buer Erle koło Gelsenkirchen. Wraz ze współwięźniami musiał uczestniczyć przy budowie żelbetonowych schronów. Miejsce to, będące jednym z głównych ośrodków przemysłu zbrojeniowego Niemiec, było nieustannie bombardowane przez aliantów. W trakcie prawie dwuletniej niewoli więźniowie przeżyli pond 200 nalotów 8 . Na początku 1945 Ireneusz Cuglewski wraz z przyjacielem, Józefem Nowotnym uciekli z obozu. Udało im się dotrzeć do Opola, potem do Sosnowca. W Katowicach niefortunnie dostali się do niewoli w trakcie ulicznej łapanki. Trafili do obozu w Neustadt – Nowym Mieście. Następnie więźniowie zostali przeniesieni do Lądka Zdroju, potem do Nachodu. Ostatecznie zostali wywiezieni w okolice Pragi, gdzie doczekali wyzwolenia 9 . Po wojnie, mimo dość poważnej kontuzji, Cuglewski powołany został do wojska. Od czerwca 1946 do sierpnia 1948 służył w Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego 12 Pułku Szczecińskiego. Na Ziemiach Odzyskanych walczył z niedobitkami wojsk niemieckich, a do Bieszczad został wysłany w celu zwalczania UPA 10. Po powrocie z wojska starał się nadrobić stracony czas. Odbył naukę w liceum wieczorowym, następnie zdał maturę. Uzyskał wykształcenie ekonomiczne, co umożliwiło mu zdobycie pracy w różnych instytucjach, w których potrzebny był specjalista w tej dziedzinie. Na początku został zatrudniony jako starszy referent zaopatrzenia i zbytu w fabryce tektury w Kamienicy Polskiej. Później pracował w kopalni rud żelaza - Osiny, a także pełnił funkcję kierownika Wydziału Kultury i Oświaty Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych 11. Ireneusz Cuglewski dążył do tego, aby pamięć o bohaterach i ofiarach wojny została utrwalona. Między innymi dlatego napisał dwie książki. Pierwsza - Z ciemności śmierci do blasku życia, zawierała jego wspomnienia z lat 1939 do 1945. Druga - Nieśli ludziom radość i zadumę, opowiadała o czasach powojennych, kiedy to rozwijał swoją pasję aktorską w teatrach amatorskich w Kamienicy Polskiej, Nowej Wsi i Wrzosowej. Przedstawiała zarówno prace nad spektaklami, jaki i ukazywała sylwetki ludzi, którzy w nich występowali 12. W lipcu 1945 roku dwudziestoletni młodzieniec dowiedział się od znajomych, że w Kamienicy swoje próby miał amatorski ruch teatralny. Próby początkujących adeptów sztuki aktorskiej odbywały się w remizie strażackiej. Młody mężczyzna dostał wtedy niewielką rolę w Starej Baśni. Premiera miała miejsce w Boże Narodzenie. Scena była jedynie improwizowana. Kurtynę zrobiono z kocy, kostiumy każdy przygotowywał dla siebie samodzielnie 13. W latach 1949-1955 Ireneusz Cuglewski pełnił funkcję kierownika świetlicy we Wrzosowej, a także zajmował się amatorskim ruchem teatralnym w Kamienicy Polskiej, Nowej Wsi oraz Hucie Starej. Od 1956 do 1974 był kierownikiem zespołu teatralnego we Wrzosowej. Początkowo repertuar jego spektakli był lekki. Takiego programu również wymagała widownia, która pragnęła odreagować tragiczne lata wojny. Przygoda z teatrem dawała zarówno widzom jak i aktorom możliwość stykania się z żywym słowem, a także z klasyką polskiej literatury. W efekcie tego, dzieła największych twórców nieprzerwanie zaczęły gościć na amatorskiej scenie. W całej historii teatru, łącznie przewinęło się przez niego 400 osób. W pewnym momencie liczył nawet 60 członków, dzięki czemu można było sobie pozwolić na wielkie spektakle, zawierające partie tańca, pieśni, a także bogatsze scenografie 14. Jednym z celów kierownika zespołu było wychowywanie młodych ludzi poprzez zabawę. To dzięki niemu grupa trudnej młodzieży, mająca problemy z nauką oraz konflikty z rówieśnikami, na nowo odnalazła się w społeczeństwie. Poprzez udział w sztuce Srebrny grosz, nauczyła się, że można wiele osiągnąć poprzez ciężką pracę i szacunek do drugiego człowieka. Nastolatkowie dowiedzieli się też, jak poruszać się na scenie, jak władać poprawnie językiem polskim, czy jak zachowywać się z ogładą w towarzystwie 15. Inną amatorską pasją Ireneusza Cuglewskiego był teatrzyk lalkowy dla dzieci. Najpierw posługiwał się zwykłymi kukiełkami, potem powstawały bardziej skomplikowane lalki. Teatrzyk cieszył się tak dużym powodzeniem, że objechał niemalwszystkie regiony Polski 16. W późniejszych latach doświadczenie teatralne Cuglewskiego było niejednokrotnie doceniane. W 1976 roku został wyróżniony w konkursie zorganizowanym przez Zarząd Główny Związku Zawodowego Pracowników Kultury i Sztuki oraz Towarzystwo Kultury Teatralnej. Z kolei fragmenty jego zwycięskiej pracy były drukowane w czasopiśmie Kultura i ty 17. Ireneusz Cuglewski angażował się nie tylko w sprawy kulturalne, ale w każdy aspekt życia swojej lokalnej społeczności. Dzięki temu był wielokrotnie wybierany do samorządowych organów przedstawicielskich jako członek Rady Wojewódzkiej w Częstochowie i jako radny w Gminie Wrzosowa oraz w Gminie Poczesna 18. Jako inwalida wojenny był członkiem organizacji kombatanckich i ich kierowniczych gremiów. Przez ponad dwadzieścia lat pełnił funkcję Sekretarza w Zarządzie Wojewódzkim Związku Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych w Częstochowie oraz Zarządzie Okręgowym Byłych Więźniów Politycznych. Do końca życia sprawował również urząd Prezesa Koła Związku Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych w Kamienicy Polskiej 19. Związek Kombatantów w Kamienicy od początku swego istnienia współpracował z władzami lokalnymi, placówkami edukacyjnymi i organizacjami społecznymi. Prowadził także działalność i pomoc socjalnobytową, a także zajmował się opieką nad miejscami pamięci narodowej (pomnik walki i męczeństwa, obeliski w Kamienicy oraz w Zawadzie, grób nieznanego żołnierza, zbiorowa mogiła ofiar wrześniowej egzekucji). Inicjatorem budowy jednego z takich obiektów, a mianowicie obelisku ku czci pomordowanych mieszkańców gminy przez hitlerowców 7 września 1939 r. był prezes koła, Ireneusz Cuglewski. Fundusze na jego budowę zostały zebrane dzięki dobrowolnym datkom finansowym członków Związku, zakładów pracy i indywidualnych darczyńców. Odsłonięcie obelisku odbyło się 9 września 1984 r 20. Pod koniec 1990 roku do Związku należało 167 członków: 66 wdów po zmarłych kombatantach, 61 żołnierzy wojny obronnej, 60 żołnierzy Wojska Polskiego z lat 1945- 48, 26 żołnierzy Armii Krajowej oraz 6 nauczycieli tajnego nauczania. Aktualnie Związek liczy 44 członków, a jego siedziba znajduje się w budynku poczty 21. Największym osiągnięciem prezesa Związku była Izba Pamięci Narodowej. Została ona wykonana według jego pomysłu i projektu. Jej otwarcie nastąpiło 9 maja 1987 roku. Początkowo, dzięki Gminnej Radzie Narodowej znajdowała się w budynku nad basenem. Po zajęciu pomieszczeń przez Solidarność, 9 listopada 1990 Izba została przeniesiona do Liceum Ogólnokształcącego. Następnie siedzibą zarówno Izby Pamięci jak i Związku Kombatantów Polskich było lokum przy Gminnej Bibliotece w Kamienicy.

Ostatecznie kilka lat temu Izba otrzymała własne pomieszczenie w Muzeum w Kamienicy 22. Izba Pamięci Narodowej została stworzona w celu ochrony pamięci o ofiarach i bohaterach II wojny światowej. W gablotach zostały umiejscowione poszczególne części ekspozycji. Podzielono je na następujące tematy: uczestnicy walk o niepodległość Polski 1914 – 1922, Polskie Siły Zbrojne, Ludowe Wojsko Polskie, wojna obronna, uczestnicy walk w oddziałach partyzanckich, ruch oporu, więzienia i obozy, powstanie warszawskie 23. Na specjalnych tablicach zostały wymienione nazwiska osób pochodzących z rejonu gminy, które zginęły w trakcie wojny (36 osób – działania na frontach, 46 – śmierć w obozach, 6 – bitwy partyzanckie) oraz ludzi, którzy wojnę przeżyli (217 – uczestnicy wojny obronnej, 73 -więźniowie w obozach, 45 - partyzanci, 27 - ruch oporu, 12 - tajne nauczanie) 24. Honorowe miejsce w Izbie zajmuje sztandar organizacyjny, który wykorzystywany jest w uroczystościach państwowych i okolicznościowych oraz w ostatniej posłudze zmarłych kombatantów. Projekt sztandaru wykonał Ireneusz Cuglewski. Został on przedstawiony Kombatantom 9 czerwca 1991 r. i już wtedy pojawiły się pierwsze spontaniczne wpłaty na jego poczet. Sztandar haftowała Helena Świtoń z Huty Starej B. Jego poświęcenie nastąpiło 11 listopada 1991 r 25. Niegdyś na ekspozycji znajdowała się również tablica autorstwa Ireneusza Cuglewskiego, przedstawiająca w syntetyczny sposób dzieje Kamienicy Polskiej do wybuchu II wojny. Obecnie umieszczono ją w siedzibie Związku 26. Do ważnych eksponatów wystawy należą pamiątki po żołnierzach: mundur Ireneusza Cuglewskiego, Józefa Nalewajki oraz Tadeusza Kuśmierczyka. Ten ostatni szlakiem wojskowym wędrował z Kamienicy Polskiej na Bliski Wschód wraz z Samodzielną Brygadą Karpacką. Później brał udział w walkach na Zachodzie jako żołnierz II Korpusu Polskiego 27. Wśród żołnierskiego wyposażenia znajdują się także: szynel Edwarda Holego, manierki, nieśmiertelniki, pas z ładownicą, karbidówki, łącznica polowa. Nie brakuje także dokumentów i wyróżnień np.: dyplomy i odznaczenia partyzanta Ryszarda Walentek, Ireneusza Cuglewskiego, czy Tadeusza Kuśmierczyka. W Izbie zebrane zostały również żołnierskie legitymacje, tzw. palcówki, czyli dokumenty naznaczone odciskiem palca, świadectwa ukończenia szkoły podoficerskiej, przysięgi, czy rozkazy 28. Wśród eksponatów można znaleźć także dowody na niechlubne zachowania mieszkańców gminy np. donos miejscowego policjanta – w języku niemieckim i polskim, który na podstawie informacji uzyskanej przez zarządcę fabryczki bawełnianej, doniósł do okręgu żandarmerii w Blachowni o istnieniu polskiej działalności niepodległościowej, wymieniając nazwiska czterech jej organizatorów 29. Nie brakuje również pamiątek z obozów. Wśród nich największe wrażenie robią: Obozowy pasiak z literą p, należący do Antoniego Klara jr, kartki pocztowe wysłane do obozu, czy listy 30. Na ekspozycji zdecydowanie dominują zdjęcia. Zarówno żołnierzy, jak i nauczycieli tajnego nauczania, pracowników obozów, czy ofiar egzekucji. Pojawiają się również dokumenty, ukazujące, że w trakcie wojny, ludzie również chcieli prowadzić normalne życie np. Akt małżeństwa Jana Blachnika ps. „Grom” z 44 oddziału partyzanckiego, który był organizatorem ruchu oporu w 1940 roku. Jego ślub z koleżanką z oddziału został zawarty w konspiracyjnych warunkach 31. W Izbie znajduje się także maszynopis Z cieni śmierci do blasku życia Ireneusza Cuglewskiego oraz książka Bronisława Najnigiera, Powrót z daleka. Najnigier został wywieziony z Kamienicy w 1940 przez Niemców do obozu pracy. W swych wspomnieniach opisywał życie i walkę o przetrwanie, która w jego przypadku trwała aż do wyzwolenia w 1945 roku 32. Obecnie w gminnej Izbie Pamięci Narodowej organizowane są lekcje wychowania patriotycznego dla uczniów szkół różnych szczebli edukacyjnych. Spotkania te zapoczątkował Ireneusz Cuglewski, który za swój obowiązek uważał szerzenie wiedzy o wojnie i okupacji, aby przestrzec przed nimi kolejne pokolenia. Za najważniejszą sprawę dla Polski uważał zachowanie pokoju i dążenie do zgody narodowej 33. Ireneusz Cuglewski zmarł 7 grudnia 2010 r. Był społecznikiem działającym na rzecz swojej gminy, wieloletnim przewodniczącym Związku Kombatantów w Kamienicy Polskiej, opiekunem miejsc pamięci narodowej, inicjatorem przedsięwzięć kulturalnych, działaczem samorządowym - wybieranym kilkakrotnie zarówno do władz okręgowych jak i gminnych. Angażował się w życie szkoły w Kamienicy, a także prowadził działania, mające na celu uchronienie od zapomnienia bohaterów okresu wojennego. W wyniku jego starań, powstał obelisk upamiętniający ofiary egzekucji z września 1939, czy Izba Pamięci 34. Za swoje działania i zaangażowanie był niejednokrotnie honorowany orderami, medalami i odznakami branżowymi. Otrzymał m.in. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino, tytuł Weterana Walk o Wolność i Niepodległość. 3 grudnia 2008 został honorowym obywatelem Kamienicy Polskiej. Jako swoje największe osiągniecie jednak uważał ocalenie od zapomnienia ponad 320 rodaków, których pamięć uczcił zakładając Izbę 35.

IRENEUSZ CUGLEWSKI – WSPÓŁTWÓRCA IZBY PAMIĘCI W KAMIENICY POLSKIEJ
Majewski Łukasz, Bekus Ewelina Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie
Źródło: ГУМАНІТАРНИЙ КОРПУС Випуск 27 (том 2) http://enpuir.npu.edu.ua/bitstream/123456789/25622/1/gum_%2027-2.pdf